“آژنگ نیوز”:مسجد جامع یا مسجد جامع نو در حاشیه جنوبی خیابان بیهق و به فاصله کمی از تقاطع خیابان‌های بیهق و اسرار، تقریبا در مرکز شهر سبزوار واقع است.
این مسجد که در طول حیات خود تغییرات زیادی به خود دیده، در آغاز گویا با گسترش مسجد کوچک‌تری معروف به «مسجد سبز» در دو سمت جنوب و شرق آن مسجد در اواسط قرن ۸ه.ق ساخته شده است.
حد شمالی آن راسته بازار قدیم سبزوار بوده و در اوائل سده ۱۴خ که شهر سبزوار نوسازی و خیابان کشی شده، خیابان بیهقی جایگزین راسته بازار گردیده و انتهای ایوان شمالی که احتمالا مدخل مسجد نیز بوده در راستای بدنۀ خیابان بیهقی جمع‌آوری و در بازسازی دگرگون و کاشی‌کاری شده است.
به استناد نوشته «ابوالحسن علی بن زید بیهقی» مسجد سبز در سال ۴۶۴ه.ق به همت «امیرک نُزل آبادی» با تغییر و دگرگونی مسجدی کهن‌تر از خود احداث و در حیاط آن درختانی کاشته شده و فضای درونی آن سر سبز بوده که همان امر دلیل نامگذاری مسجد نیز بوده اما چون به فتوای مفتیان پیرو ابوحنیفه رویشٍ درخت در صحن مسجد مکروه اعلام شده بود، درختان را بریدند ولی نام «مسجد سبز» برای آن باقی ماند. مسجد سبز در ابتدا میانسرایی بدون سقف داشت و بعد از بریدن درختان بر فراز دیوارها سقفی احداث کردند که این امر خود از کوچکی صحن آن مسجد حکایت می‌کند.
با دگرگونی و احتمالا حذف مسجد سبز، در اواسط قرن ۸ه.ق « مسجدجامعسبزوار» در زمینی به وسعت ۴هزار مترمربع مشتمل بر یک صحن یا میانسرای وسیع، دو ایوان شمالی و جنوبی، دو شبستان در دو سوی ایوان جنوبی(قبله)، دو رواق در دو جانب غرب و شرق و چهار رواق در دو سوی ایوان شمالی بود.
آن مسجد با آن عناصر و اندام‌ها از نوع مساجد دو ایوانی شیوه خراسانی بوده که با ساخت مسجد جامع گناباد در سال ۶۰۹ه.ق آغاز شد و در سرتاسر خراسان گسترش یافت که مساجد جامع زوزن، سنگان، فریومد، فردوس و رقه از جملۀ مسجدهایی هستند که با آن شیوه ساخته شده‌اند اما مسجد جامع سبزوار که طی سال‌های ۷۵۱ و ۷۵۲ه.ق ساخته شده، بعدها تغییرات زیادی کرده به گونه‌ای که اکنون به زحمت می‌توان آن را در شمار مساجد دو ایوانی سبک خراسانی جای داد زیرا علاوه بر تخریب و دگرگونی انتهای ایوان شمالی و دو اشکوبه کردن رواق‌های طرفین ایوان، ایجاد و گسترش شبستان شرقی، تبدیل رواق غربی به شبستان، احداث دو ایوان بر میانه قاعده‌های شرقی و غربی مسجد، برافراشتن مناره‌هایی بر فراز پایه‌های ایوان‌ها و کاشی‌کاری نمای بیرونی و داخلی مسجد، به نقاشی روی گچ در زیر سقف گنبدخانه ایوان جنوبی اقدام کرده‌اند که با مسجد دو ایوانی سبک رازی قرن ۸ه.ق منافات دارد.
در زمان ساخت مسجد جامع «ابن یمین فریومدی» قصیده‌ای در توصیف بنا سروده و به برخی ویژگی‌های بنا اشاره کرده که تفاوت آن را با مسجد کنونی نشان می‌دهد، ازجمله:
-ایوان‌های قبله و مقابل آن بدون مناره بوده است.
-حوضی بزرگ با فواره‌ای در میان صحن مسجد وجود داشته است.
-قندیل‌هایی از سقف ایوان‌ها و شبستان‌ها آویخته بوده است.
-درها و پنجره‌ها با پرده‌های اطلسی همراه بوده‌اند.
مسجد جامع سبزوار به شیوه معماری رازی با آجر، ملات گچ و خاک با طاق‌های جناقی و چشمه طاق‌ها ساخته شده و تا قبل از دگرگونی‌های اخیر به خوبی معماری عصر ایلخانی را نمایندگی می‌کرده است.
ازجمله جالب‌ترین یادمان‌های مسجد وجود کتیبه‌ها و لوحه‌های سنگی نصب شده بر دو سوی ایوان شمالی است یکی از آن‌ها بر پخی پایه سمت چپ ایوان نصب شده، در تاریخ ۱۱۳۶ه.ق و انعکاس دهنده فرمانی از سوی شاه طهماسب دوم مبنی بر مراعات حال مردم سبزوار بوده که از ناحیه تعرض افاغنه، بلوچ و ترکمان خسارت دیده‌اند، آن‌ها را از دادن پیشکش معاف دارند و لوحه دیگر که در همان تاریخ نوشته شده و به قرینه بر پایه راست ایوان نصب شده، به منزله تعهد نامه حاکم وقت سبزوار مبنی بر اجرای همان فرمان شاه طهماسب دوم صفوی است.
به استناد تحقیقات ارزنده آقای محمدرضا محتشم اوج دولت سربداران به لحاظ قدرت و اقتدار قلمرو، دوران حکومت «شمس‌الدین علی چٍشَمی» است. آن امیر قدرتمند به تلافی اهانتی که به پهلوان «حیدر قصاب» کرده بودکشته شد. شمس‌الدین چشمی ششمین امیر سربداری بود که با ساخت مسجد جامع سبزوار نام خود را ماندگار کرد، در حالی که برخی ساخت مسجد جامع را به «علی مؤید» نسبت داده‌اند و برخی به سربداران.
شمس‌الدین علی چشمی از سال ۷۴۹ تا ۷۵۳ ه.ق امارت کرد. بر اساس نوشته دولتشاه سمرقندی: «او مردی دانا و مردانه بود. هیبت و سیاست او به مرتبه‌ای بود که هر کس را از ارباب و لشکری طلب کردی، وصیت نامه نوشتندی و آن گاه نزد او رفتندی»
اقدامات ناهماهنگ در سده‌ها و دهه‌های اخیر موجب شده است که یکی از باشکوه‌ترین مساجد ایران با سابقه حداقل هفتصد ساله اینک بنایی جلوه کند که هویت آن چندان مشخص نیست!
نوشته:رجبعلی لباف خانیکی
گروه گزارش