“آژنگ نیوز”: علی رضا قلی نویسنده و پژوهشگرحوزه جامعه شناسی وتاریخ درابتدای فروردین ماه سال ۱۴۰۱ خورشیدی ودر سن ۷۵ سالگی در گذشت.رضا قلی را بیشتر با کتابش به نام “جامعه شناسی نخبه کشی”میشناسند.این کتاب در یک مقطع تاریخی و متفاوت؛ از نظر سیاسی و نیز مطالعه رسانه ها و کتاب در کشورمان؛ یعنی در سال ۱۳۷۷چاپ و منتشر شد.
به روایت علی دهباشی: علی رضاقلی محقق و جامعه شناس ایرانی است.وی مدرک لیسانس خود را در رشته علوم سیاسی از دانشگاه تهران گرفت و تحصیلات خود را در فرانسه در رشته جامعه شناسی ادامه داد.
علی رضاقلی در سال ۱۳۲۶ در شمیران به دنیا آمد.او تحصیلات متوسطه را در رشته ادبی در سال ۱۳۴۶ دردبیرستان بهرام قلهک شمیران به پایان رسانید.در همان سال در رشته علوم سیاسی به دانشکده حقوق دانشگاه تهران رفت و در سال ۱۳۵۰ موفق به اخذ دانش‌نامه کارشناسی از دانشگاه تهران شد.پس از گذراندن خدمت سربازی در سال ۱۳۵۳ برای ادامه تحصیل به دانشگاه سوربن و سپس مدرسه سیاسی مطالعات عالی پاریس رفت.
رضاقلی با پیروزی انقلاب اسلامی پایان‌نامه دکترا را نیمه‌تمام رها کرد و به ایران بازگشت وبه‌طورغیررسمی به مطالعه و پژوهش در حوزه‌های جامعه‌شناسی و اقتصاد سیاسی ایران پرداخت.
براین نکته باید افزود که رضاقلی درسالهای اولیه انقلاب اسلامی ودردوره دولت مهدی بازرگان سمت‌های اجرایی متعددی داشت،ازآن جمله فرمانداری پاوه،عضویت هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران،مشاور وزیر پست،تلگراف و تلفن و.. .بودند.اما در سالهای بعدی از همه مناصب کناره‌گیری کرد و فعالیت خود را معطوف به تحقیق و تدریس کرد.
کتاب جامعه شناسی نخبه کشی تألیف علیرضا قلی یکی از مهمترین آثار تالیف شده از سوی اوست.این کتاب ۲۴۰ صفحه ای در سال ۷۷ که منتشر شد،عنوان پرشمارگان ترین کتاب در حوزه مطالعات سیاسی را در این سال به خود اختصاص داد. این کتاب در فاصله زمانیای کمتر از چهارماه توانست به چاپ نهم خود برسد و این موضوع حکایت ازجذابیت محتوایی اثر و البته موقع شناسی آن دارد که در تاریخچه چاپ و نشر ایران؛پیش ازآن نیز مشابه اش دیده شده است.
جامعه شناسی نخبه کشی تحلیلی جامعه شناسانه از برخی ریشه های تاریخی استبداد وعقبماندگی در ایران،بیان میکند و برای این منظور نویسنده به تحلیل شرایط سیاسی، اجتماعی وفرهنگی زمان قائممقام، امیرکبیر و مصدق میپردازد. هدف اصلی مؤلف آن است که نشان دهد حیات جمعی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ای رانیان، از حیث ساختاری به گونهای بود که در نهایت به نخبهکشی منجر میشد و از اینرو فعالیت افرادی همچون امیرکبیر در تاریخ ایران اگرچه مؤثر بوده ولی عملا ره به جایی نبرده است؛ چرا که این ساختار اساسا توان تحمل اصلاحات آنها را نداشته و به همین سبب در اندک زمانی آنها از سریر قدرت و تصدی زمام اصلاحات کشور کنار گذاشته می شوند.
کتاب از یک مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است.فصل اول به بررسی ویژگی فرهنگ اقتصادی ایران اختصاص دارد و مؤلف با سیری اجمالی در تاریخ ایران از دوره مغول تا قرن نوزدهم، توضیح می دهد که فرهنگ اقتصادی پانصد ساله اخیر ایران، ویژگیهای خاصی دارد که کم و بیش ثابت مانده که عبارتند از: وابستگی،مصرفزدگی وتسلیم تکنولوژی مدرن شدن. همین ویژگیها متأسفانه در فرهنگ سیاسی نیز دیده میشود که شکلدهنده بنیان اصلی رفتار و ساخت سیاسی در تاریخ گذشته کشور ما است.
فصول دوم تا چهارم نیز به بررسی ویژگی های اشاره شده در سطور پیشین و درخصوص قائممقام، امیرکبیر و مصدق اختصاص یاقته و نشان میدهد که چگونه ساخت کلی کشور؛ تمایل به نخبهکشی داشته است.
در نهایت نویسنده با استفاده از شواهد تاریخی ،استدلال می کند که ساختار اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی ایران به گونه ای است که به نخبه گان سیاسی اجازه اصلاح وضع موجود را نمی دهد. زیرا جامعه تحمل اصلاحات را ندارد و درنتیجه دست به کشتن نخبگان می زند.کتاب با موشکافی و ارائه اطلاعات دقیق پاسخی پیش روی این پرسش بنیادین می گذارد که بالاخره تغییر از پایین شروع می شود یا از بالا؟ و در نهایت پاسخی می دهد که بیانگر وجود تناقضی شگفت است. بدین صورت که جامعه اجازه ی تغییر و اصلاح را به نخبگان نمی دهد؛ اما همین جامعه خواستار تغییر و تحول است!
این کتاب بنا به دلایل متعددی مورد اقبال قرار گرفت در مرحله اول کتاب دارای نثر ساده و روانی است که بدینخاطر افراد مختلف در موقعیتهای گوناگون اجتماعی میتوانند با مطالب این کتاب پیوند برقرار کنند. در مقایسه با آثار تخصصی که زبان آنها برای عموم خوانندگان سنگین مینماید، این اثر گستره وسیعتری از حیث مخاطبان داشت.
نکته بعدی این است که: اثر دارای پیشینه تاریخی است و همین مطلب برای خوانندگان ایرانی که علاقه وافری به حکایات و وقایع تاریخی دارند، جذاب است.
نکته سوم آنکه این اثرصرفا به مسائل تاریخی یک دوره خاص محدود نشده،بلکه در آن سعی شده از یک دوره طولانی تاریخی گزارشی کلی به دست دهد و همین امر منجر به جذابیت بیشتر اثر برای خواننده میشود چرا که با صرفنظر از جزئیات، محورهای اصلی مقاطعی از تاریخ ایران را بیان میکند.
نکته دیگری که به آن قبلا نیز اشاره شد، شرایط وزمان انتشار این کتاب است. همزمانی انتشار کتاب با تحولات داخلی (بروز مشکلاتی برای بعضی از نخبگان جامعه) بوده که این امر نیز در اقبال عمومی مؤثر بوده است. در تایید این نکته باید افزود که پیش از کتاب نخبه کشی،علی رضا قلی کتاب”جامعه‌شناسی خودکامگی: تحلیل جامعه‌شناختی ضحاک ماردوش”را در سال ۱۳۶۷ تدوین کرده بود که جامعه به آن اقبالی نشان نداده بود.
در کتاب نخبه کشی… زندگی سه شخصیت مشهور مصدق، امیرکبیر وقائممقام مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به یاد آوری است که در این مقاطع تاریخی نخبگان متعدد دیگری نیز وجود داشته اند که برای تکمیل این تحقیق بررسی آنها نیز ضرورت داشته است .اما به نظر می رسد تاکید بر این سه شخصیت با توجه به شناخت عموم مردم نسبت به این افراد است.
البته انتقاداتی هم به این کتاب وارد است که مهمترین نکته این است که کتاب شامل جامعه شناسی وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ،دوران این اشخاص نیست.بلکه زندگی آنها را بررسی کرده وازآن وضعیت جامعه را نتیجه گیری کرده است.
اما مهمترین ویژگی رضا قلی و کتابش آن است که در این مقطع تاریخی او یک کتاب یا رویکرد جامعه شناسی تاریخی تدوین کرده است.این امر در تحول نگارش کتابهای تاریخی نقش مهمی دارد.البته پیش از او نیزکتابهایی در این حوزه تدوین شده بود. اما انتشار یک کتاب با رویکرد جامعه شناسی تاریخی که مورد اقبال عمومی هم قرار بگیرد یک اتفاق قابل توجه است.در خصوص این موضوع لازم به توضیح است که جامعه شناسی تاریخی یک حوزه تحقیقاتی میان رشته ای است که دیدگاه ها وروش های جامعه شناختی و تاریخی را برای درک گذشته، چگونگی توسعه جوامع در طول زمان و تأثیری که این امر بر زمان حال دارد، ترکیب می کند.
در حقیقت جامعه شناسی تاریخی تطبیقی شاخه ای از جامعه شناسی است که دگرگونی های جامعه را تحلیل می کند، مانند انقلاب های اجتماعی، ظهور سرمایه داری و دولت-ملت، دموکراتیزه شدن، و تولد و دگرگونی دولت های رفاه. در پایان قرن نوزدهم، همه بنیانگذاران اروپایی جامعه شناسی به تبیین تاریخی روی آوردند تا تغییراتی را که سرمایه داری در جوامع خود به ارمغان آورده بودرا روشن کنند.مانند مارکس باتوضیح تاریخ به عنوان کار مبارزه طبقاتی، یا تحقیقات وبر در مورد توسعه تطبیقیِ اقتصاد و جامعه. همچنین تحقیقات دورکیم در مورد توسعه تاریخی دین، قانون، و تقسیم کار.
این متد؛ بحث های تاریخی اولیه را تحت الشعاع قرار داد. به دنبال آن، زمانی که انقلاب‌ها و تغییرات اجتماعی در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ به نگرانی‌های سیاسی فزاینده‌ای تبدیل شدند، تعداد زیادی از محققان بار دیگر به جامعه‌شناسی تاریخی تطبیقی به عنوان بهترین شکل توضیح جامعه‌شناختی برای تحلیل تغییراتی که به ندرت یا در دوره‌های بسیار طولانی رخ می‌دهند، روی آوردند. بکارگیری چنین روشی، یک تحول عمیق در تحقیقات تاریخی ایجاد کرد. زیرا تاریخ کلاسیک حتی در اروپا ،صرفا به بررسی رویداد ها و وقایع تاریخی اختصاص داشت.
گرایش رضا قلی به این شیوه تحلیل تاریخی نتیجه تحصیل او در کشور فرانسه است.در دهه ۷۰میلادی مکتب فرانسوی تاریخ نگاری آنال در دوران اوج خود به سر می برد.هنگامی که این روش در آمریکا نیز شهرت پیدا کرد و رواج گرفت،موجب رشد آثار تاریخی با گرایش جامعه شناسی نیز شد.
مکتب «آنال» بر مسائل اقتصادی و اجتماعی تمرکز کرده و آنها را در قالب‌بندی‌هایی ارائه می کرد.این روش تاریخنگاری ، نقش رویدادها را در فرآیندهای تاریخی انکار و تاریخ سیاسی سنتی را رد کرده و توجه مورخان رابه ساختارهای محیطی، جغرافیایی و اجتماعی معطوف کرده بود.رضا قلی به احتمال زیاد تحت تاثیر آن آموزه ها اقدام به انتشار کتاب نخبه کشی… با رویکرد جامعه شناسی تاریخی نمود.
در هر حال رضاقلی علیرغم تالیف کتابهای محدود و نیز انتشار تعداد محدودی نوشته در مطبوعات،از نظر تاثیر در شیوه تاریخ نگاری با بهره گیری از روشهای مدرن جامعه شناختی ؛ انتشار به موقع یک کتاب متناسب با شرایط اجتماعی و در نهایت نشر کتاب با تیراژ بالا وبرای خوانندگان بسیار؛جایگاه ویژه ای در حوزه نشر و مطالعات تاریخی کشور ما دارد.
حسن محرابی