“آژنگ نیوز”:به تازه گی و تقریبا چندی قبل ازفرا رسیدن روزملی سینما(۲۱شهریور)اسناد و مکاتبات فیلم گاو از سوی کتابخانه ملی ایران منتشر شده است که اقدام خوبی به نظر می رسد.زیرا متاسفانه در مورد سینما در این سالها اسناد و مدارک رسمی قابل توجهی در دسترس نیست تا یک مورخ به روشنی تصویری از آنچه که در عالم سینما رخ داده را ارایه کند. حال آنکه فیلمسازی در سالهای اواخردهه ۴۰ و اوایل ۵۰ برای خودش رونقی داشت.به همین جهت آگاهی از اسناد مکتوب در مورد این فعالیتها اجتناب ناپذیر است. در نظر بگیریم که در سالهای ۱۳۵۰تا ۱۳۵۳ تولید فیلم ایرانی افزایش چشمگیری یافته بود به گونه ای که در سال ۱۳۵۲نزدیک به ۷۰ فیلم سینمایی در یکسال تولید شد. در این دوران کارگردانانی مثل رضا صفایی وجود داشتند که در ۱۱ روز فیلمبرداری یک فیلم سینمایی را به اتمام می رساندند. یا یک هنرپیشه در بیش از ۱۲ فیلم حضور یافته و آن دیگری به دلیل کثرت فیلمهایی که در آن ایفای نقش میکرد، به جای بیان دیالوگ اعداد را می شمرد.در حالیکه فیلمسازی بیش از هر موضوعی به برنامه نویسی وبرنامه ریزی مدون و مکتوب داشت.
به همین جهت انتشار اسناد و مدارک ساخت فیلم سینمایی گاو،با عنوان “سند نامه شماره ۱۵ “، “اسرار گاو،اسناد ساخت و اکران فیلم مهر جویی”از سوی کتابخانه ملی ایران،اقدام شایسته ای در زمینه تدوین تاریخ سینما بر اساس اسناد مکتوب است.
براساس مکاتبات صورت گرفته که در میان این اسناد قرار دارد ِنام اولیه فیلم”زنگولان”بوده است که به تدریج در مکاتبات بعدی؛ ابتدا نام زنگولان باقید در پرانتز نام گاو ،ذکر شده و در نهایت نام گاو برا ی فیلم انتخاب گردیده است.
دربخش اول این اسناد،صورت جلسه اکران خصوصی فیلم برای طبقات مختلف مردم و همچنین شاعران و نویسندگان؛منتشر شده است.داریوش مهر جویی طی نامه ای به وزارت فراهنگ و هنر در ۶ فروردین ۱۳۴۸بازتابهای نمایش این فیلم بین تماشاگران را چنین بیان کرده است. “فیلم بطور کلی برای طبقه انتلکتوئل قابل بحث و برای دیگران جالب و درخور ستایش بود”.
دراین جلسه آل احمد براهنی منوچهر انور منوچهر طیاب سیمین دانشور،بهمن فرسی ضمن بیان برخی کمی و کاستی ها؛نظرمثبت داشتند.در این صورتجلسه آمده است:از میان جمع انتلکتوئل آقای منوچهر انور معتقد بودند که فیلم از نظر بصری بسیار درخشان و قابل ستایش است. اما در مورد داستان گفتند”قلب آن کاذب است”دیالوگها “پوک و پرت اند”و حادثه آنطور که باید و شاید “واقعی جلوه نمی کند.از نظر آقای جلال آل احمد فیلم مهمی است و نباید آنرا یکبار دید. ایشان پیشنهاد کردند.یکبار دیگر فیلم دیده شود و ایشان و دیگران دقیقا فیلم را مشاهده نموده و یادداشت بردارند.از نظر آقای دکتر رضا براهنی (شاعر و منتقد ادبی)فیلم فوق العاده است.ایشان چند بار این کلمه را تکرار کردند.ازنظر خانم سیمین دانشور(همسر آقای آل احمد)فیلم بر خلاف نمایش آن روی شخص مشد حسن زیاد تکیه نمی کند و از اینرو نسبت به تئاتر آن نا موفق تر است.
در کنار این نظرات یک پیشنهاد جالب هم ارایه شده است:” از نظر آقای طلایی “مستخدم” دونکته تذکر داده شد،یکی اینکه در صحنه شب چرا در استخر صدای قورباغه ای شنیده نمی شود و دیگر اینکه در طویله معمولا پر از سوسک و حشره است و باید صدای آنها را شنید”.
در بخش دیگر این اسناد،نکاتی تازه در مورد مشکلات ساخت فیلم آمده ، از آن جمله :
در۱۶مهر سال ۱۳۴۷ساکنان قریه بویئنک طی نامه ای درمورد این موضوع که یک استخر شنا در قریه ساخته شد و قرار بود که پس از اتمام فیلمبرداری روی ان پوشیده شود.”آنها تذکر داده اند که:” این کار انجام نشده، لذا یک دختر بچه از اهالی روستا در استخر افتاده و خفه شده است.همچنین یک عده از اطفال در فیلم بکار گرفته شده بودند که قرار بود هرکدام روزانه ۵۰ ریال اجرت بگیرند.متاسفانه پس ازدو ماه کار؛ روزی ۳۰ ریال حقوق داده اند.آنها از تحصیل هم عقب مانده و از این بابت نیزخسارت به والدین وارد آمده است .”این مورد اخیر در حالی عنوان شده که زمان فیلمبرداری در تابستان ۱۳۴۷بوده است!
بخش دیگری از مشکلات مربوط به عدم پرداخت حقوق برخی از پرسنل است.به عنوان مثال غلامعلی نبی پور کمک فیلمبردار و گریمور فیلم طی نامه ای به عدم دریافت دستمزدش بصورت کامل اعتراض داشته است.
مهرجویی خودش نیز طی نامه ای به وزارت فرهنگ و هنر وقت در مورد سرقت ویزور و برخی دیگر از ابزار کوچک فیلمبرداری گزارش کرده است.
در میان اسناد گزارش هزینه وسایل می توان ابزار بکار رفته را نیز می توان مشاهده کرد. مثلا هزینه اجاره دو دستگاه دوربین آریفلکس؛ارایه این اسناد بیانگر وجود حساب و کتاب در هزینه های ساخت این فیلم است.
نکته دیگر و تازه ای که از این اسناد آشکار می شود، همکاری رضا ارحام صدر در امور دکوراسیون و تزیین آبادی درشهریورماه ۱۳۴۷است. او برای انجام این فعالیت روزانه ۶۰۰ ریال دستمزد دریافت کرده است.
البته براساس این اسناد ،فیلم در زمان پایان ساختش در ایران اکران عمومی نداشته و بیشتر در جشنواره های خارجی امکان نمایش داشته است. زیرا از همان ابتدا دو دیدگاه در مورد فیلم وجود داشته است؛ یکی کاملا موافق فیلم و دیگری به کلی مخالف فیلم .نکته جالب توجه اینکه قبل از ارسال فیلم به جشنواره از کارشناسان نظر خواهی شده بود. از جمله خسرو سینایی که حتی فیلمش با نام “قهرمان” نیز کاندیدای حضور در جشنواره های خارجی بود؛نظرش برای حضور فیلم گاو در جشنواره برلین مثبت بوده است.
فیلم گاو در جشنواره ونیز شرکت کرد و برنده جایزه مجسمه مرغابی نقره ای برای هنرپیشه اول یعنی عزت اله انتظامی شد.در میان این اسناد ،ترجمه مصاحبه مهرجویی هم وجود دارد. او در این مصاحبه گفته است: ” فیلم با پشتیبانی مقامات دولتی تهیه شده ولی برای مدت مدیدی بوسیله هیات سانسوراز نمایش آن جلوگیری به عمل آمد”.
با ادامه موفقیتها فیلم در فستیوالهای لس آنجلس،شیکاگو ولندن در سال۱۳۵۱به نمایش درآمد.همچنین موفق به دریافت جایزه فدراسیون بین المللی خبرنگاران سینمایی ایتالیا در شهریورماه سال ۱۳۵۰شد.
بر اساس این اسناد، تنش و تضاد عقیده در مورد اکران فیلم در خارج از کشور نیز ادامه داشت.قرار بود در سال ۱۳۴۹ فیلم در کشور هند اکران شود ،اما از سوی سفیر وقت ایران درهند،با این اقدام مخالفت شد. در این خصوص سفیر هند نوشته است:فیلم یک روستای ایرانی را در ۴۰ سال قبل نشان می دهدو عقب ماندگی مردم و اعتقادات خرافی آنان را بررسی می نماید،برای بیننده خارجی ممکن است سوء تفاهم پدید آورد که روستاهای امروز ایران نیز در چنان وضعیتی به سر می برند. نمایش آن در هند مناسب نیست. سفیر ایران در دهلی ۲۵ آبان۱۳۴۹ .
در حالی که دست اندرکاران فیلم برای جلوگیری از این برداشت اقدام به نمایش یک تصویر ثابت در ابتدای فیلم کرده بودند مبنی بر آنکه زمان وقوع داستان فیلم ۴۰ سال قبل(قبل از ۱۳۴۸) است.
البته چند سال بعد ساتیا جیت رای که فیلم را دیده بود برای نمایش فیلم در هند در تیر ماه سال ۱۳۵۲درخواست رسمی داد. این بار سفیر دیگری در هند مستقر شده او می نویسد: نمایش فیلم به آگاهی جماعت کثیری از علاقمندان واقعی هنر سینما از پیشرفتهای این هنر و صنعت در ایران کمک زیاد خواهد نمود.”!!
نکته افزودنی دیگر آن است که از این فیلم در کشورهای خارجی استقبال زیادی شد. به روایت مطبوعات سال ۱۳۵۲ فیلم گاو در روز دوشنبه ۱۸ ژوئن مطابق با ۲۸ خرداد ۱۳۵۲ ساعت ۹ بعد از ظهر فیلم گاو از برنامه دوم تلویزیون آلمان پخش شد.
این برنامه برخلاف برنامه شبکه ای که ساعات معینی در روز بطور محلی پخش میشود،در تمام مدت در سرتاسر آلمان و کشورهای همجوار نیز پخش می شود. به همین جهت نسبت به برنامه اول اهمیت بیشتری داشت.این اولین بار بود که یک فیلم ایرانی به این صورت در آلمان نمایش داده می شد.مطبوعات آلمانی هم مطالبی درباره داستان این فیلم و سازندگانش انتشار داده بودند.
در اینجا باید اشاره کرد که برخی از روشنفکران ایرانی نیز با فیلم گاو مخالف بودند.بنابراین تمام توجه خود را به تبلیغ و ترویج فیلم قیصر که در همان سال ۱۳۴۸ اکران شد،معطوف کرده بودند. اما فیلم قیصر هم مخالفانی داشت. به عنوان مثال هوشنگ کاووسی و هوشنگ طاهری مخالف فیلم قیصر بودند. موافقان فیلم قیصر نیز فریدون هویدا ،ابراهیم گلستان و پرویز دوایی بودند.همچنین به نظر هوشنگ طاهری در مجله سخن نیز چنین آمده است “… قیصر بدون شک ارتجاعی ترین فیلمی است که تاکنون در سینمای ایران ساخته شده است”.
در نهایت نیز رقابت در مورد مطرح کردن دو فیلم برابر یکدیگر؛ در مهمترین واقعه سینمایی آن سالها یعنی “جشن سپاس” متجلی شد. در دومین جشنواره سپاس هر دو فیلم گاو و قیصر شرکت داشتند. اما در جدال فعالان سینمایی، قیصری ها پیروز شده وبیشتر جوایز به فیلم قیصر داده شد.
در این رقابت داوران جایزه بهترین کارگردانی را به مسعود کیمیایی و بهترین بازیگر را به بهروز وثوقی ،عوامل فیلم قیصر رامی دهند.جایزه بهترین موسیقی سال هم به قیصر تعلق میگیرد. فقط در نهایت فیلم گاو تنها برنده جایزه بهترین سناریو سال توسط داریوش مهرجویی می شود. در هیات داوران اشخاصی مانند محمد جعفر محجوب،هرمز فرهت موسیقیدان،عبدالرضا دریابیگی نقاش،محمد علی جعفری بازیگر قدیمی ،بهرام ری پور و… حضور داشتند.
نکته آخر آنکه در مجموع انتشاراین اسناد ابتکار مناسبی است ومیتواند ،تصویری از تولید یک فیلم ایرانی را از دیدگاهی مستند و البته بکر،جدید و جذاب؛ارایه نماید.
نویسنده:حسن محرابی
گروه گزارش