“آژنگ نیوز”:تاریخچه مدرسه البرز از کالج آمریکایی تا دبیرستان ماندگار البرزبی گمان یک مرور تاریخی جالب از شکل گیری نظام آموزشی در کشور است.
زیرا بی گمان دبیرستان البرز یکی از قدیمی ترین دبیرستان های کشور ماست و اگر کالج آمریکایی ها، که بعدها، در سال ۱۳۱۹ به دبیرستان البرز تغییر نام داد را نیز به حساب آوریم، نزدیک به۱۴۰سال قدمت دارد. این دبیرستان به دلیل برخورداری از مدیرانی کارآمد که کمتر دستخوش تغییرات و جابجایی می شدند ( خصوصاً در سال های پیش از انقلاب )، اگر نگوییم بهترین و کارآمدترین دبیرستان کشور بوده است، یقیناً یکی از بهترین ها تلقی می شده است. بیش از سی هزار فارغ التحصیل این دبیرستان طی هفتاد سال گذشته، عمدتاً مدارج بالای علمی را طی کرده و بسیاری از آنان در ایران و سایر نقاط جهان مصدر خدمات مفید به جامعه بوده و هستند. چندی پیش که برای پیدا کردن کتابی به جستجوی کتابخانه ام پرداختم، چشمم به کتاب “سده نام البرز” خورد. کتابی که در سال ۱۳۵۳ به همت زنده یاد دکتر محمدعلی مجتهدی ( رئیس وقت دبیرستان البرز ) منتشر شد و به هر یک از دانش آموزان دبیرستان ( که من هم یکی از آنها بودم ) به یادگار اهدا گردید. کتاب چهارصد صفحه ای سده نامه، من را با خود به دنیای خاطرات گذشته برد. حال و هوای مدرسه، مدیر، ناظم ها، معلمین، همکلاسی ها و هم مدرسه ای ها، حیاط و ساختمان های دبیرستان و ایام نوجوانی. زمانی به خود آمدم که پاسی از شب گذشته بود. کتابی را که می خواستم، پیدا نکردم اما کوله بار خاطرات، من را بر آن داشت تا آنچه در مورد دبیرستان البرز: می دانم، خوانده ام و یا می توانم فراهم کنم،به نگارش درآورم، باشد که بسیاری از “البرزی ها” را در این نوستالژی سهیم نمایم و آنهایی را که فقط نامی از البرز شنیده اند، با این مجموعه گرانقدر که وجودش با تاریخ معاصر ایران عجین است آشنا سازم. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.
کالج آمریکایی ها
در بیست و چهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار یعنی به سال ۱۲۵۰ خورشیدی، یک هیئت مبلغ مذهبی کاتولیک آمریکایی به ریاست جیمز باست ( James Bassette) به ایران آمد و در ساختمان اتابک واقع در خیابان لاله زار فعلی مستقر شد و شروع به کار نمود. دو سال بعد یعنی در سال ۱۲۵۲ این هیئت دست به کار تأسیس دبستانی در نزدیکی دروازه قزوین شد که این دبستان پایه ی سازمان و تأسیس دبیرستان البرز به شمار می رود. این هیئت در سال ۱۲۶۶ در خیابان قوام السلطنه ( اسبق )، مارشال استالین ( سابق )، سی تیر فعلی قطعه زمینی خرید. کلنگ بنای ساختمان مدرسه ی جدید، ۲۱ سال پیش از صدور فرمان مشروطیت، توسط ناصرالدین شاه بر زمین زده شد و در سال ۱۲۶۶ساختمان آن به اتمام رسید. در این زمان مدرسه دارای شش کلاس و پنجاه دانش آموز بود و ریاست آن را مستر وارد بر عهده داشت. یازده سال بعد، یعنی در سال ۱۲۷۷مستر وارد به آمریکا برگشت و در همان سال دکتر ساموئل مارتین جردن (Samuel Martin Jordan) به ایران آمد و یک سال بعد، یعنی در ۱۲۷۸ ریاست مدرسه را بر عهده گرفت. در اثر تغییر در ساختار مدیریت مدرسه، تا سال ۱۲۸۱ خورشیدی چهار کلاس دبیرستان به مدرسه افزوده شد و نهایتاً در سال ۱۲۹۲ خورشیدی دوره ۱۲ ساله تحصیلی دبستان و دبیرستان کامل گردید.
خرید املاک جدید در بهجت آباد و جلالیه و دعواهای حقوقی بر سر آن
دکتر جردن در سال ۱۲۹۲ یک صد و پنجاه هزار زرع مربع ( معادل 16 هکتار ) از اراضی بیرون دروازه یوسف آباد را خریداری نمود. این اراضی جزو املاک جنوبی بهجت آباد بود و توسط خواهر میرزا حسن خان مستوفی و همسرش شاهزاده جلال الدوله در بانک شاهی انگلیس به گرو رفته بود. آمریکایی ها این املاک را از بانک شاهی خریدند ولی برای محصور کردن این اراضی به اشکالاتی برخوردند. اختلاف بر سر حدود اراضی بهجت آباد و جلالیه بود که نهایتاً با فشار و مساعدت سفارت انگلیس، احداث دیوار به اتمام رسید. در سال 1294 خورشیدی ساختمانی برای منزل دکتر جردن در این اراضی بنا نهاده شد. در سال ۱۳۰۰ خورشیدی باغ امیر نظام نیز که حدود شصت و چهار هزار زرع مربع ( حدود 7 هکتار ) بود از قرار ذرعی دو و نیم ریال ( جمعاً شانزده هزار تومان ) خریداری شد. بعد از خریداری این اراضی و محصور کردن آن، میرزا هاشم آشتیانی که خود را در زمین های بهجت آباد ذی سهم می دانست و سندی هم در دست داشت اقامه ی دعوا کرد. بعد از گفت و شنود بسیار، علی اکبر داور از طرف آمریکایی ها به حکمیت دعوت شد و داور پنجاه و چهار هزار ذرع مربع ( ضلع جنوب غربی ) از زمین ها را به میرزا هاشم آشتیانی واگذار کرد. میرزا حسن خان مستوفی هم به زمین هایی که به نام اراضی جلالیه خریداری شده بود اعتراض داشت که با وساطت ارسلان خلعتبری، از اعتراض خود صرف نظر کرد. در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی هم آقای دولتشاهی دعوایی مطرح کرده و بخشی از زمین های جنوب غربی دبیرستان را مال خود کرد.
لازم به ذکر است بخشی از اراضی شمال دبیرستان نیز بعدها جهت تأسیس دانشگاه پلی تکنیک ( امیر کبیر فعلی ) از دبیرستان جدا گردید.
فعالیت آمریکایی ها در کالج البرز
در سال ۱۲۹۷خورشیدی اولین ساختمان شبانه روزی، که در آن وقت Maccormick Hall نامیده می شد به اضافه ی یک ساختمان دیگر در جنوب منزل دکتر جردن پایان یافت.
در سال ۱۳۰۳ خورشیدی یک آمریکایی به نام آقای رولستون (Rollestone) مخارج ساختمان اصلی دبیرستان را پرداخت و یک سال بعد که این بنا آماده شد، دو ساختمان اصلی کلاه فرنگی دبیرستان البرز توسط نیکولای مارکوف، معمار گرجستانی ساخته شد. کلاس های متوسطه از محل سابق خود به این ساختمان منتقل گردید.
در سال ۱۳۰۸ خورشیدی دوره ۱۵ ساله ی BA تأسیس گردید و مدرسه به کالج تبدیل شد.
در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، آمریکایی دیگری به نام خانم هری مور (Harrymore) به ایران آمد و ساختمان دیگری برای شبانه روزی به نام تالار لینکلن و یک ساختمان کوچک بیمارستان، که ضمیمه ساختمان اصلی بود ساخته شد.
کالج آمریکایی ها عملاً از بدو تأسیس به مدت ۶۷ سال فعال بود و شکوفایی آن بیشتر مربوط به دوران ریاست دکتر جردن بود که از سال ۱۲۷۸ تا ۱۳۱۹ به مدت ۴۱ سال مسئولیت کالج را بر عهده داشت.
در سال ۱۳۱۹ خورشیدی ،کالج و شبانه روزی آن، اجباراً از آمریکایی ها خریداری و تصرف شد، دبیرستان و شبانه روزی البرز نام گرفت و اداره ی امور آن به وزارت فرهنگ ایران محول گردید و آمریکایی ها به ناچار ایران را ترک کردند.
دبیرستان البرز در اختیار ایرانیان
در سال ۱۳۱۹کالج آمریکایی ها و شبانه روزی آن از آمریکایی ها به مبلغ ده میلیون ریال ( یک میلیون تومان ) خریداری شد و عملاً از آنها خلع ید گردید. طوفان حوادث جنگ دوم جهانی و دولت های گذرا و کوتاه عمر سال های ابتدایی حکومت محمد رضا پهلوی منجر به این شد که طی دوره ی ده ساله ی دهه ی بیست تا سی شش مدیر، مدیریت دبیرستان البرز را تجربه کنند و پس از آن تا انقلاب سال ۱۳۵۷ مدیریت پایدار دکتر محمد علی مجتهدی همراه با نفوذ فراوان و درایت مثال زدنی وی عاملی برای رشد و شکوفایی دبیرستان البرز گردید. بیست و هشت سال مدیریت دکتر مجتهدی بر البرز به این مفهوم بود که بیست و هشت دوره فارغ التحصیلانی را به جامعه تحویل داد که بسیاری از آنها جایگاه ویژه ای در عرصه ی خدمات کشور پیدا کردند. در آن دوره و قبل از آن به ندرت اتفاق می افتاد که فارغ التحصیلان البرز در دانشگاه پذیرفته نشوند. در دهه ی پنجاه خورشیدی دانشگاه صنعتی اصفهان برای دوره ی محدودی با انجام مصاحبه و بدون شرکت در کنکور سراسری، از میان فارغ التحصیلان البرز اقدام به پذیرش دانشجو در رشته های فنی می کرد که این روند با وقوع انقلاب متوقف شد.
شبانه روزی دبیرستان البرز اولین مرکزی بود که از میان دانش آموزان با استعداد شهرستان ها، دانش آموز می پذیرفت. این شبانه روزی نظم و انضباط مخصوص به خود را داشت.
نحوه ی پذیرش دانش آموزان در البرز
هرچه کیفیت تحصیلی در دبیرستان البرز بالاتر می رفت تعداد متقاضی ثبت نام در آن بیشتر می شد. به صورتی که والدین دانش آموزان از شب قبل از روز ثبت نام می آمدند و صف می کشیدند تا نوبت ثبت نام را از دست ندهند. دکتر مجتهدی در خاطراتش گفته است: ” گفتم در یک روز معینی همه ی داوطلبان، همه ی کسانی که می خواهند بچه هایشان را اینجا بگذارند، بیایند در سالن جمع شوند. بین خودشان دو پدر، دو مادر انتخاب کنند، بیایند اینجا بنشینند. من ششصد شاگرد می خواهم برای دوازده کلاس اول. این ششصدنفر را هر طوری که دلشان می خواهد انتخاب کنند. آنها تصمیم گرفتند از روی معدل انتخاب کنند و از ]نمره ی[ بیست شروع می کردند، می آمدند پایین تا شانزده، ششصد نفر تمام می شد. بقیه پا می شدند و می رفتند. این عمل را من انجام می دادم که اینها بفهمند که اینجا تبعیض و استثنایی نیست. بعد هم سفارش از هر مقامی می آمد، از دربار گرفته تا جای دیگر، گوشم به این حرف ها بدهکار نبود. با استثنا کسی را نمی پذیرفتم.” البته لازم به ذکر است استثناهایی وجود داشت. به عنوان مثال فرزندان دبیران، کادر اداری و مستخدمین مدرسه و برادر دانش آموزی که در البرز تحصیل می کرد می توانست بدون شرط معدل در دبیرستان ثبت نام کند.
نحوه ی برگزاری امتحانات در البرز چگونه بود
در تمام مقاطع تحصیلی، برگزاری امتحانات ثلث اول و دوم بر عهده ی معلم های هر کلاس بود. امتحان پایان سال یا ثلث سوم، مشابه امتحان نهایی برگزار می شد. دبیران هر درس، سؤال طرح می کردند و به دکتر مجتهدی تحویل می دادند. بعد ایشان روز قبل از امتحان دبیرهای درس مربوط را دعوت می کرد. از میان سؤال های طرح شده تعدادی انتخاب می شد. بعد سؤال ها بارم بندی (Bareme) می شد. دبیرها موظف بودند سؤال ها را حل کنند تا از جواب صحیح آنها مطمئن شوند. سپس سؤال ها تکثیر می شد. برای اینکه اسم دانش آموز تاثیری در نمره ی او نداشته باشد، بالای برگه ی پاسخ نامه پرفراژ داشت و کنده می شد و فقط با شماره مشخص می گردید. اگر دانش آموزی روی برگه علامت می گذاشت، بی برو برگرد در آن امتحان صفر می گرفت و به احتمال بسیار زیاد سال بعد در دبیرستان ثبت نام نمی شد. در پایان سال تحصیلی اسامی قبولی و تجدیدی ها به تفکیک اعلام می شد. به این ترتیب که نفر اول بالاترین معدل را در کل کلاس ها ( به عنوان مثال ۱۲ کلاس اول دبیرستان ) داشت و به ترتیب نزولی مرتب می شد. فهرست دانش آموزان تجدیدی نیز به طور جداگانه مرتب می گردید.
انضباط در دبیرستان البرز
دکتر مجتهدی برای انضباط در دبیرستان اهمیت ویژه ای قائل بود. پوشیدن هر لباسی که دارای نوشته ی غیرفارسی بود یا پرچم کشور دیگری بر روی آن قرار داشت، ممنوع بود. در این مورد به هیچ وجه گذشت نمی کرد و دانش آموز را به دفتر می فرستاد و با تیغ یا قیچی آرم یا پرچم خارجی را می بریدند و به دست دانش آموز می دادند. بلند کردن موی سر و هرگونه هیپی گری ممنوع بود و اگر موردی را مشاهده می کرد، دستور می داد تا به قول خودش، یک چهارخانه روی سر دانش آموز باز کنند. سیگار کشیدن اکیداً ممنوع بود و با وجود بزرگی دبیرستان اگر در دست دانش آموزی سیگار می دید، او را تنبیه می کرد. معلم ها در کلاس دو اهرم تنبیهی داشتند، یکی ” تذکر” و دیگری “اخراج” . اگر برای دانش آموزی در دفتر کلاس تذکر درج می شد، به این مفهوم بود که یک نمره از انضباط او کسر خواهد شد و اگر از کلاس اخراج می شد، چهار نمره از انضباط دانش آموز کسر می گردید. دانش آموزی که چندین بار در طول سال تحصیلی اخراج شده بود، شانس کمی برای ثبت نام مجدد در دبیرستان داشت.
نکته ی جالب دیگر این بود که اگر دانش آموز تنبیه انضباطی می شد یا در نمرات هفتگی که هر معلم از دانش آموزان می پرسید، نمره ی کمتر از ۱۰ در دفتر ثبت می شد، یک شنبه ی هفته ی بعد والدین حتماً نامه ای جهت اطلاع از وضعیت فرزندشان دریافت می کردند و یا به دبیرستان احضار می شدند.
شهریه در دبیرستان البرز
اصولاً هزینه های دبیرستان البرز پیش از انقلاب بر اساس شهریه ای که از دانش آموزان می گرفتند تأمین می شد. هر چند استثناهایی هم داشت. از خانواده ی دبیران و کارکنان دبیرستان پولی دریافت نمی کرد و یا نیم بها می گرفت. اگر بر او یقین می شد که دانش آموز با استعدادی هست که توانایی پرداخت شهریه ندارد، نه تنها از او شهریه نمی گرفت، که به دانش آموز و خانواده اش کمک های مالی نیز می کرد. در پاییز سال ۱۳۵۳ تمام مدارس ملی ( اصطلاح نادرستی که آن موقع برای مدارس غیردولتی استفاده می شد و بعدها به اصطلاح نادرست تری به نام مدارس غیرانتفاعی! تبدیل شد. ) موظف شدند که از دانش آموزان شهریه دریافت نکنند و اگر وجهی دریافت کرده اند به خانواده ها پس دهند. دکتر مجتهدی ماه ها قبل، از این بخشنامه اطلاع داشت و برای سال تحصیلی ۵۳به بعد از کسی شهریه دریافت نکرد.
از مهرماه ۱۳۵۸ مجدداً برای چند سال شهریه دریافت شد تا اینکه دبیرستان رسماً به عنوان یک مدرسه ی دولتی به حساب آمده و مانند سایر مدرسه ها و بر اساس قانون اساسی رایگان گردید. از آن به بعد هیچ شهریه ی رسمی از دانش آموزان دریافت نمی شود، منتهی تحت عناوین نمونه ی مردمی یا هیئت امنایی والدین مختارند که مبالغی جهت ثبت نام پرداخت نمایند، درغیر این صورت فرزندشان در دبیرستان ثبت نام نمی شود!
دبیرستان البرز پس از انقلاب
پس از انقلاب، دکتر مجتهدی خودش دیگر به دبیرستان نیامد . اما نظم آموزشی که او پایه ریزی کرده بود تا سال ها باقی ماند. ناظم های مدرسه و اکثر دبیران همان هایی بودند که قبلاً بودند. در سال های اولیه پس از انقلاب کادر آموزشی تلاش می کردند تا نظم و انضباط دوره ی مجتهدی را به دبیرستان برگردانند، اما پس از انقلاب و سال های انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه ها بسیاری از دانش آموزان را فاقد انگیزه ساخته بود و سال ها طول کشید تا البرزی ها هم مثل سایر مدارس و دانشگاه ها خود را با هویت جدید تطبیق دهند. مدیران دبیرستان یک ساله و دو ساله و سه ساله عوض شدند. در ۱۳۶۴ بخش بزرگی از دبیرستان ( شامل شبانه روزی و ساختمان اول و دوم راهنمایی و حیاط های مربوط به آنها ) از دبیرستان جدا شد.
در سال ۱۳۷۰ در راستای انتخاب مدارس مختلف به عنوان مدرسه ی نمونه ی مردمی، دبیرستان البرز مجدداً به عنوان یک دبیرستان خوب مطرح شد ولی در سال ۱۳۷۷ مجدداً به حالت مدرسه ی معمولی درآمد. این دبیرستان از سال ۱۳۸۶ مجدداً با آزمون ورودی اقدام به پذیرش دانش آموز نموده است تا بتواند به سطح کیفی سابق خود بازگردد.
دبیرستان البرز جایگاهی برای فیلمبرداری
ساختمان های قدیمی دبیرستان البرز مکان مناسبی برای کارگردانان و تهیه کنندگان فیلم و سریال هم به شمار می رود. موقعیت دبیرستان در مرکز شهر، بی آنکه نیاز باشد هزینه های زیادی جهت ساخت دکورهای قدیمی شود عواملی است که باعث شده تا پس از انقلاب در فیلم ها و به خصوص سریال های تلویزیونی از لوکیشن های دبیرستان البرز استفاده شود. سریال هایی همچون: مدار صفر درجه، زیر تیغ، پهلوانان نمی میرند، کارآگاه، محاکمه، شهید رجایی و …
تغییر نام دبیرستان البرز
از آنجایی که رسم بر این شده که هر مدیر فقط به فکر منافع ظاهری مجموعه ی خود باشد، مدیران دانشگاه صنعتی امیرکبیر به تأسی از مدیران تربیت معلم، بی آنکه به دنبال تأمین اعتبار لازم، تهیه زمین و ساخت ساختمان های جدید در فضای مناسب دانشگاهی در حومه ی تهران باشند، بر آن شدند تا در پاییز ۱۳۸۵ دبیرستان البرز را به دانشگاه امیرکبیر ضمیمه نمایند. تیزهوشی و درایت مسئولان وقت آموزش و پروش مانع از این عمل گردید و در یک اقدام نمادین، دبیرستان در سال ۱۳۸۶ به “دبیرستان ماندگار البرز” تغییر نام یافت تا شاید به بهانه ی این ” ماندگاری” یکی از قدیمی ترین و خوش نام ترین دبیرستان های این سرزمین همچنان پابرجا بماند.
نویسنده : دکتر مسعود شهیدی
گروه تاریخ