“آژنگ نیوز”:آیین نامگ یا ایوین نامگ عنوان کتاب ها و رسالاتی به زبان پهلوی درباره آداب و رسوم دربار، مراتب و مقامات بزرگان دولت و نمایندگان طبقات اجتماعی، قواعد و رسوم بازی ها و سرگرمی ها، آداب جنگ، آیین های برگزاری جشن های ایرانی، مانند نوروز و مهرگان و سده، و موضوعات دینی همراه با ذکر اسطوره ها، داستان ها، لطیفه ها و سخنان حکمت آمیز بوده است. هیچ یک از این آیین نامه ها یا کتاب های آیین به تمامی، به زبان اصلی بر جای نمانده است. اما بعضی از آنها، که جنبه غیر دینی داشته، در قرون اولیه اسلامی به عربی ترجمه شده است. یکی از انگیزه های مهم در ترجمه آن ها این بوده است که فرمانروایان اسلامی، به ویژه خلفای عباسی، که در تقلید از رسوم حکومتی و درباری ساسانی می کوشیدند، بتوانند از آنها بهره گیرند.
مشهورترین این آثار آیین نامه ای بوده است که مسعودی از آن با عنوان کتاب الرسوم یاد می کند و آن را کتاب بزرگی می شمارد که گاه نامه (جدول مناصب دولتی دوره ساسانی) را نیز در بر داشته و شمار صفحات آن هزار برگ بوده و به گفته وی، نسخه کامل آن در اختیار موبدان و بزرگان قرار داشته است. ظاهرا همین اثر بوده که، به گفته ابن ندیم، آن را ابن مقفع با عنوان آئین نامه فی الائین به عربی ترجمه کرده است.
این کتاب، که اصل پهلوی و ترجمه عربی آن از میان رفته، به ویژه از نظر مؤلفان کتاب های تاریخ و ادب دوران اسلامی دارای اهمیت بسیار بوده است. ابن ندیم آن را بلافاصله پس از خدای نامه ذکر کرده است. گرچه این نویسنده آیین نامه را از زمره کتاب های تاریخی (السیر و الأسمار الصحیحه) به شمار آورده، اما آنچه از آن در کتاب های عربی نقل شده دلالت بر این دارد که این کتاب از زمره کتاب های مربوط به آیین فرمانروایی و کشورداری و اخلاق سیاسی و اجتماعی بوده است. محتملا این آیین نامه نیز، همانند خدای نامه، ترجمه ها و تحریرهای مختلف به عربی داشته است.
ابن قتیبه در عیون الاخبار قطعاتی از ترجمه آیین نامه ای را نقل کرده، اما به تحقیق نمی دانیم که آیا این قطعات منقول از ترجمه ابن مقفع است یا این که خود یا دیگری آنها را ترجمه کرده است. زیرا در هیچ یک از این قطعات، که با جمله «در آیین خواندم» آغاز می شود، ذکری از مترجم نشده است. این قطعات چنین اند: درباره آیین جنگ و حیله های آن، درباره تیراندازی ،درباره چوگان بازی درباره تفال و تطیر ؛ و درباره آیین غذا خوردن، به نقل قولی از یکی از شاهان ایرانی مشتمل بر سه جمله حکمت آمیز، عبارتی درباره داوری و قطعه ای درباره چگونگی انتخاب خوابگاه شاه و شرایط آن.
آیین نامه کوتاهی نیز به عربی منسوب به اردشیر ساسانی با عنوان آئین لأردشیر در دست است که در آن گفته های منسوب به این پادشاه درباره آداب و رسومی که اجرای آنها به ویژه برای طبقه اشراف ساسانی لازم بوده، همراه با سخنان پند آمیز، یاد شده همچنین ثعالبی از آیین نامه (کتاب الائین) ” مطلب کوتاهی را درباره درجات اجتماعی مردم در دوران شاهان ایرانی، از جمشید تا انوشیروان، نقل کرده است.
بیرونی دو بار به کتاب الائین اشاره کرده است: یکی در مورد وجود مومیا در خزائن پادشاهان ساسانی و دیگری در توصیف مارمهره.افزون بر آیین نامه بزرگی که مسعودی از آن نام برده و شاید همان باشد که ابن مقفع آن را ترجمه کرده بود، ابن ندیم از آیین نامه های دیگری نیز نام می برد، مانند کتاب آیین تیراندازی از بهرام گور یا بهرام چوبین و آیین چوگان بازی.
بسیاری از مطالبی که در کتاب های عربی نخستین سده های اسلامی، مخصوصا کتاب های ادب و تاریخ و جغرافیا. درباره آداب ایرانیان به ویژه رسوم زمان ساسانی آمده، به احتمال بسیار از این آیین نامه ها گرفته شده است. از آن جمله است مطالبی که درباره رسوم نوروز و مهرگان و دیگر جشن های ایرانی در کتاب های نویسندگانی مانند جاحظ، بیرونی قزوینی و خیام آمده است. از همین گونه است مطالبی که درباره رسوم ساسانی، در کتاب هایی مانند کتاب التاج منسوب به جاحظ، کتاب التاج (ترجمه ابن مقفع) در سیرت انوشیروان، فارسنامه ابن بلخی، قابوسنامه و سیاست نامه نقل شده است.
در کتاب های پهلوی اشاراتی به آیین نامه ها شده است. از جمله در رساله گزارش شطرنج ” از آیین نامه ای نام برده شده که شامل قواعد بازی شطرنج بوده است. همچنین می توان رساله ای را که درباره آیین نامه نویسی است، از جمله آیین نامه ها به شمار آورد. در کتاب سوم دینکرده به باب «تعلیم» از کتاب آیین نامه تألیف آذرفرنبغ فرخزادان اشاره شده است. از منتخبی از همین «باب تعلیم» که کتاب چهارم دینکرد را تشکیل می دهد، معلوم می گردد که این آیین نامه تماما مربوط به اصول عقاید و آداب و رسوم دین زردشتیان بوده و با آیین نامه هایی که پیش تر یاد شد، تفاوت داشته است.
منبع :تاریخ ادبیات ایران پیش ازاسلام نوشته احمد_تفضلی
گروه تاریخ