“آژنگ نیوز”:نگاهی به جامعه‌شناسیِ تاریخیِ ترجمه،بیانگر اهمیت این فن و توانایی است.در ابتدا لازم به توضیح است که امر تبیین (explanation) از مهم‌ترین مقولات معرف‌شناختی در تاریخ‌نگاری است که تا به امروز مباحث و مجادله‌های متعددی را موجب شده است. به‌طور کلی، تبیین یعنی فراتر رفتن از سطحِ توصیفِ صِرف و پرداختن به توضیحِ چراییِ تغییراتِ تاریخی در سطح نهادی و فردی. تاریخ‌نگاران به‌‌منظور تبیینِ تغییراتِ تاریخی به دستگاه‌های نظری-مفهومی و روش‌های مختلفی متوسل می‌شوند که نظریه‌های جامعه‌شناختی از آن جمله‌اند.
این شیوه در مطالعات تاریخی ترجمه نیز مشهود است. در واقع، آنچه با عنوان «جامعه‌شناسی ترجمه» شناخته می‌شود عمدتاً در ارتباط با مطالعات تاریخی تکوین یافته که در آن نظریه‌های جامعه‌شناختی در جهت تبیینِ تغییراتِ تاریخی به کار گرفته شده‌اند. به‌عبارتی، «جامعه‌شناسی ترجمه» در قالب «جامعه‌شناسی تاریخی ترجمه» مطرح شده و دستاوردهای نظری آن در نتیجۀ کاربَست و جرح‌و‌تعدیل آراء جامعه‌شناسان برجسته همچون بوردیو، لومان و لاتور حاصل شده است.
نظریۀ میدان‌های اجتماعی (بوردیو)
دستگاهِ نظریِ بوردیو با محوریت مفاهیم میدان (field)، سرمایه (capital) و عادت‌واره (habitus) در تبیین نسبت عاملیت-ساختار در عرصۀ ترجمه کارساز بوده است. به‌طور کلی، نظریۀ بوردیو امکان مفهوم‌سازی از ترجمه به‌عنوان یک میدان اجتماعی را فراهم کرده که در آن عاملان مختلف با نظر به سرمایۀ اجتماعی، فرهنگی، نمادین و اقتصادی و همچنین عادت‌وارۀ خود در حال رقابت هستند. این نظریه از حیث توجه به عاملیت انسانی—در ذیل مفهوم عادت‌واره—از قابلیت چشمگیری در بررسی عاملیت مترجم برخوردار بوده و از مهم‌ترین رویکردهای نظری در مطالعاتِ مترجم محسوب می‌شود.
نظریۀ نظام‌های اجتماعی (لومان)
نظریۀ نظام‌هایِ اجتماعی (social systems theory) که توسط نیکلاس لومان، جامعه‌شناس آلمانی، ارائه شده نمایندۀ مهمی از تفکر سیستمیک در علوم‌اجتماعی می‌باشد. این نظریه عمدتاً به ساختار (سیستم یا نظام) توجه دارد و می‌کوشد با تکیه بر معرفت کارکردگرا و ساختارگرا خوانشی سیستمیک از جامعۀ مدرنِ تفکیک‌یافته و بخش‌های مقوِّم آن به دست دهد که در نتیجۀ ارتباط با یکدیگر و با محیط استوار می‌گردند. در نتیجۀ کاربَستِ این نظریه در مطالعات ترجمه، «ترجمه» هم به‌عنوان یک نظام اجتماعی که دربردارندۀ خرده‌نظام‌های مختلفی است و هم به‌عنوان یک خرده‌نظام در نظامِ کلانِ جامعه که با خرده‌نظام‌های دیگر وارد تعامل می‌شود، مفهوم‌پردازی شده است. همچنین، می‌توان از «ترجمه» به‌عنوان یک پدیدۀ مرزی (boundary phenomenon) سخن گفت که در مرز بین نظام و محیط نقش‌آفرینی می‌کند. خوانش لومانی از ترجمه هم ناظر بر ترجمه در معنای اخص آن است و هم ناظر بر معنای عام آن (معنای هرمنوتیکی یا ارتباطی). تبیین تأثیروتأثر بین ترجمه و سایر نهادها و نظام‌های جامعه اصلی‌ترین دستاورد معرفت‌شناختی نظریۀ لومان در مطالعات ترجمه محسوب می‌شود.
نظریۀ کنشگر-شبکه (لاتور و همکاران)
نظریۀ کنشگر-شبگر (actor-network theory) توسط لاتور و همکاران وی طی چندین سال توسعه یافته و از پیچیده‌ترین نظریه‌های جامعه‌شناختی محسوب می‌شود. این نظریه خوانشی جدید و واسازانه از امر اجتماعی و دوگانۀ عاملیت-ساختار ارائه می‌کند و بر این فرض استوار است که کنشگران مختلف در جهت رسیدن به اهداف خود وارد تعامل شده و شبکه‌های همکاری را شکل می‌دهند. بررسی پیدایی، تکوین و دگرگونی فرآورده‌ها و مصنوعات فرهنگی و دانش‌بنیان که صبغۀ اجتماعی دارند مهم‌ترین هدف نظریۀ کنشگر-شبکه محسوب می‌شود. اندیشمندان مطالعات ترجمه نیز به مفهوم‌پردازی از «ترجمه» در قالب این نظریه اقدام کرده‌اند. در این دیدگاه، کنشگران عرصۀ ترجمه در تعاملات و همکاری‌های خود شبکه‌هایی را ایجاد می‌کنند تا به اهداف خود در عرصۀ ترجمه دست یابند. تبیین مبتنی بر نظریۀ کنشگر-شبکه می‌کوشد با بررسی تعاملات کنشگران و شبکه‌های همکاری، پرتوی بر فرایند ترجمه و فرآوردۀ آن بیفکند. علاوه بر این، مفهوم «ترجمه» به‌عنوان یکی از مفاهیم اساسی در آراء لاتور و همکاران وی مطرح است که مبیِّن نحوۀ تعامل بین کنشگران در تمامی شبکه‌ها می‌باشد.
گزارش از:محبوبه غلامی
گروه گزارش