“آژنگ نیوز”:تهران در ۱۶۰ سال پیش به تدریج شکل میگرفت. هنریش بروژ که در سال ۱۲۴۰ خورشیدی و اوایل حکومت ناصرالدین شاه از ایران دیدن کرده می نویسد:دور تا دور تهران را خندق بزرگی که عرض آن در بعضی نقاط به ۲۰ پا میرسد احاطه کرده است و شهر فقط به وسیله پلهای کوچک چوبی که در جلوی دروازه ها بر روی این خندق نصب شده با خارج ارتباط دارد. در عقب این خندق دیوار قطور و ضخیمی کشیده شده که در فاصله های پنجاه تا شصت متری بوسیله برجهای نسبتا بلند قطع مى شود. در فواصل معینی نیز دروازه هایی وجود دارد که گلدسته های آن از دور پیداست.
تهران شش دروازه دارد دروازه دولت واقع در شمال شهر که مستقیما بداخله ارک و خانه شاه مربوطست دروازه شمیران در شمال شرقی تهران که راه شمیران از آن می گذرد. دروازه های دولاب و شاهزاده عبدالعظیم که در مشرق تهران قرار دارند و بالاخره دو دروازه محمدیه یا نو و قزوین که در مغرب تهران واقع شده اند.
مساحت تهران در حدود سه چهارم میل مربع و جمعیت آن در حدود ۸۰ تا۱۲۰ هزار نفر است . در زمان فتحعلیشاه تهران دارای ۱۸۰۰۰۰ خانوار بوده لیکن بعداً جمعیت آن رو با افزایش گذاشت و در زمان ناصرالدین شاه به ۲۵۰۰۰۰ خانوار رسید روزانه دکانهای نانوایی برای مصرف تهران در حدود ۱۰۰ خروار گندم لازم دارند.
این اطلاعات ناقصی است که دیوان خانه تهران از شهر دارد .در اواسط سلطنت ناصر الدین شاه شروع به سرشماری تهران کرده اند که نتیجه آن معلوم نشد.تهران به چهار محله تقسیم شده است بهترین محلات شهر از حیث آب و هوا و فزونی خواربار و عودلاجان است که تقریبا تمام مغرب ارک را فرا گرفته است.
محله سنگلج که در مشرق ارک واقع شده خرابترین محلات شهر بشمار میرود محله بازار که در جنوب ارک واقع است مرکز معاملات و کسب میباشد.
چهارمین محله تهران چالمیدان است که در جنوب غربی شهر واقع است.قلب و مرکز شهر از بازارهای متعددی تشکیل شده که از اطراف بوسیله کوچه های تنگ و پیچ در پیچی بسایر محلات مربوط میشوند.
چیزی که بسیار مایه تعجب است اینست که تهران دارای میدانهای نسبتا بزرگ و زیبا نیست. بهترین و زیباترین میدانهای شهر که منظره شاعرانه ای دارد سبزه میدان است که در جلوی ارک واقع شده است. این میدان دارای حوض و نواره قشنگی است که همیشه عده ای ناز و مرغابی روی آن شنا میکنند.
جلوی سبزه میدان دروازه بزرگی قرار دارد که سر در آن کاشی کاریست .از این دروازه میتوان داخل ارک شد و کوچه عرضی این دروازه را به میدان بزرگی در ارک که بزرگترین توپ ،تهران در آن قرار داده شده و بنام توپخانه معروف است مربوط مینماید میان میدان توپخانه و این کوچه دروازه دیگری قرار دارد که دارای بالاخانه ایست .
این دروازه به سر در نقاره خانه معروفست و هنگام غروب آفتاب مرتبا یکدسته نقاره چی برای استفاده اهالی شهر و مخصوصا ساکنین ارک شاهنشاهی نقاره می کند. صدای نقاره در تمام شهر شنیده می شود. یکدسته رقاص مرد نیز که لباس زنان را پوشیده و خود را آرایش کرده اند.در همین حال زیر سر در نقاره خانه با آهنگ نقاره رقصیده و مردم را سرگرم مینمایند.
در سه گوشه میدان توپخانه که دراطراف آن توپهای بزر کی قرار گرفته است، دروازه های وجود دارد که به خانه های شاه، صدر اعظم، وزیران و کارمندان بزرگ و عالیرتبه دیوانخانه منتهی می شود.
قسمت شرقی ارک شاهنشاهی مشتمل بر ، عمارت ها، تالارها، کلاه فرنگی ها، بالاخانه ها و باغ و استخرهای زیادیست که همه جزو بیرونی شاه برده و بمنظور های تشریفاتی از آنها استفاده می شود. وزیران و صدر اعظم نیز در همین قسمت از ارک بکارهای مملکت رسیدگی می نمایند.
مهمترین ادارات دولتی که در این قسمت ارگ قرار گرفته عبارتست از سفارتخانه یعنی خانه ای که برای پذیرایی نمایندگان سیاسی خارجه در نظر گرفته شده و خزانه که صندوق های محتوی جواهرات گرانبهای کشور در آن قرار دارد. قسمت عمده این جواهرات را نادر شاه از هندوستان آورد و قریب ۲۰ میلیون لیره انگلیسی ارزش دارد. معروفترین آنها دو الماس دریای نور و کوه نور است که در مواقع سلام معمولا قبله عالم آنها را بکار می برد.
در مواقعیکه قبله عالم بخارج از تهران تشریف فرما میشوند حاکم شهر از دار الخلافه خارج گردیده و یکی از عمارات قسمت شرقی ارک میآید و از آنجا امور شهر را اداره میکند. قسمت غربی ارک مشتمل بر یکعده عمارات است که محل دیوانخانه، دفترخانه ( ادارات دولتی ) و مستوفی هاست. از جمله عمارات بزرک شمالی ارک عمارتی است که منزل وزیر مختار روس و قزاق هایی است که با وی بایران آمده ند. قبلا سفارت روس در خارج از ارک و در باغ ایلچی بود ولی پس از کشتن گری بایدوف، شاه امر داد که سفارت روس را عمارتی در داخل ارک منتقل نمایند .
علاوه بر مدرسه جدیدی که از طرف امیر کبیر تأسیس گردیده و دار الفنون نامیده می شود مدارس قدیمه زیادی در تهران وجود دارد که طلبه ها در آنها علوم قدیمه را فرا میگیرند. محله سنگلج شش مدرسه ؛محله بازار پنج مدرسه ، عودلاجان چهار مدرسه و ارک دو مدرسه دارد.
امنیت تهران را بوسیله چهل قراول خانه که در نقاط مختلف شهر بفاصله معینی از یکدیگر وجود دارد بر قرار می نمایند. هر قراولخانه در حدود ده سرباز دارد که مرتبا در نقاط مختلف شهر گردش می کند و سرباز هاهنگام بیکاری در روزها به قصابی، نانوالی، عملگی و کارهای دیگر میپردازند و شبها دور شهر گردش کرده و اشخاصی را که از خانه های خود خارج میشوند جلب می نمایند.
اهالی تهران که از اعقاب ایرانیهای قدیم هستند و با طوایف و قبایل مختلف مخلوط شده اند خیلی خوش سیما و خوش منظر هستند و اغلب شوخ و بذله گو هستند.از نظر پیشه اهالی تهران را به چند طبقه متمایز از یکدیگر می توان تقسیم نمود این طبقات عبارتند از : ملاها، اعضای دیوانخانه و نوکرهای قبله عالم، سربازها، تاجرها کاسبها و لوطی ها و داش ها.
روحانیون در ایران نفوذ زیادی دارند و تمام حوادثی که در این کشور روی می دهد بر اثر اقدامات و اعمال نفوذ آن انست . سر دسته طبقه روحانیون معمولا مجتهد بزرگی است که بنام امام جمعه معروفست و در مسجد جامع نماز میخواند.
مجتهدین تهران میانه خوبی با ناصر الدین شاه ندارند و او را مسئول تمام وقایع بدی می دانند که در کشور روی می دهد.
طبقه کارمندان دیوانخانه و دولت بوسیله اسم میرزا از دیگران تمیز داده میشوند. این دسته معمولا وضع زندگانیشان خوبست و هر یک چندین نوکر و کلفت در خدمت داشته و چند اسب درسر طویله آنها بسته شده است .حقوق این کار مندان خیلی کم است و زندگی آنها بیشتر از پول هایی که بعناوین دیگر دریافت میدارند و آنرا مداخل مینامند تامین میشود.
دروازه دولت تهران در سال ۱۲۳۰ خورشیدی
طبقه تاجران بوسیله عمامه شیر شکری از طبقه روحانیون و دیگر طبقات تشخیص داده میشوند عده تاجرهای تهران قدری زیاد است آنان روزها از صبح تا غروب بدون هیچ تفریح و تعطیلی در بازار بکار مشغولند.
کاسب های ایرانی به صنوف مختلف تقسیم میشوند و هر صنف یک بزرک و ریش سفید دارد که کارش جمع کردن مالیات از کاسبها و پرداختن آن به شاه است. تاجرهای ایرانی عموما زرنگ ولی خیلی عصبانی هستند.
وضع طبقه سرباز و نظامیان ایران زیاد خوب نیست و سربازان که عموما بطور اجبار از شهرستانها و شهرهای ایران گرفته میشوند، مجبورند غیر از سربازی برای اعاشه خود کارهای متفرقه دیگری انجام دهند .
اما لوطیها وداشها، خطر ناکترین طبقات تهران را تشکیل میدهند. هر یک از محلات تهران عده زیادی از این طبقه دارد که مستعد برای شورش و شلوغ کاری هستند و تا اتفاق کوچکی میافتد یک مرتبه دسته دسته جمع شده و به خانه های اشراف و ثروتمندان هجوم میآورند.
منبع :سفرنامه هنریش بروژ.مستشار سفارت پروس در ایران
گروه تاریخ