“آژنگ نیوز”:تدوین کتابهای درسی از ابتدای سال ۱۳۰۰ خورشیدی آغاز گردید.در سال ۱۳۰۱ خورشیدی یعنی سی و نه سال قبل که شورای معارف طبق قانون مصوب اسفند۱۳۰۰ بوجود آمد در آن هنگام رضا خان رئیس الوزراء و سلیمان میرزا وزیر معارف بودند به منظور تسهیل تدریس الفبا کتابی از طرف کمیسیون معارف برای سال اول ابتدائی مدارس ایران تهیه و چاپ و منتشر گردید.
اعضای کمیسیون معارف
اعضاء کمیسیون معارف ده تن – از رجال فرهنگ دوست آن عصر بودند. این افراد نیکو کار ابتدا به رسم اعانه مبلغی در حدود نه هزار تومان فراهم کرده و با این سرمایه ناچیز کتابهای مفید با ارزشی انتشار دادند.
آقای میرزا ابراهیم خان حکیمی (حکیم الملک ).
آقای سید حسن تقی زاده
آقای حاج مهد یقلیخان هدایت (مخبر السلطنه).
آقای میرزا حسنخان پیر نیا (مشیر الدوله).
آقای ارباب کیخسرو شاهرخ.
آقای میرزا احمد خان سعیدی .
آقای میرزا احمد خان بدر (نصیر الدوله )
آقای سلیمان میرزا اسکندری.
آقای میرزا یوسف خان اعتصامی(اعتصام الملک).
آقای میرزا محمود خان علامیر(احتشام السلطنه).
کتب چاپ شده
کتبی که از طرف کمیسیون معارف تالیف یا ترجمه و بطبع رسیده بود به قرار زیر است:
کتاب الفبا تالیف حاج مهدیقلیخان هدایت
کتاب قرائت فارسی برای سال اول مدارس تألیف حاج مهدی قلیخان هدایت
کتاب راهنمای آموزگاران تالیف حاج مهدیقلیخان هدایت
کتاب اصول تعلیم و تربیت ترجمه و تالیف آقای میرزا عیسی خان صدیق.
کتاب تاریخ ملل شرق و بودن ترجمه آقای میرزا عبدالحسین خان هژیر
کتاب سخن و سخنوران تالیف آقای بدیع الزمان
این کمیسیون در ابتدای کار در صدد برآمد که طبق روش کشور های مترقی کتابها را تهیه و تنظیم کند . از اینرو تهیه و تدوین کتاب الفبارا که اهمیت به سزایی داشت دو تن از اعضاء کمیسیون معاون آقای حاج مهدیقلیخان هدایت (مخبر السلطنه)و حاج میرزا یحیى دولت آبادی بعهده گرفتند و مقرر گردید آقای حبیب یغمایی عضو رابط میان مولفین و کمیسیون باشد و در تهیه لوازم کار و چاپ و تصحیح کتاب مباشرت و نظارت نماید آقای هدایت در تدوین و تنظیم مندرجات کتاب عامل موثر بود زیرا گراورهای کتاب را بدست خود و در خانه خود در نهایت زیبایی و مرغوبی میساخت و از اینها گذشته کتابی به نام راهنمای آموزگاران تالیف نمود که بجز معلمین دیگران هم میتوانستند از آن استفاده برند . نظر باینکه تا آنوقت چنین کتب الفبایی در مدارس ایران رواج نداشت باید اینها را اولین نمونه متحد الشکل شدن کتب درسی ایران شناخته شود.
خرابکاری در ِاعراب
نکته قابل توجه آنکه در آن هنگام در تالیف کتب دستانی به غیر از کتاب الفبا هیچگونه شرط و قید فنی رعایت نمیگردید و لازم نبود که مولف استاد و آموزگار و اهل فضل و فن باشد و صلاحیت تالیف کتابهای درسی را داشته باشد، بلکه تنها دستور و اجازه شورای عالی فرهنگ کافی بود؛که کتب درسی در مدارس ایران رواج باید، از این روی هر روز بر تعداد مولفین و تنوع کتب درسی افزوده میگشت و غالبا هر چاپخانه با کتابفروشی تالیفی مخصوص بخود داشت و به وسائل مختلف در انتشار آن تشبث میجست .
چون انتشار کتاب الفبا راه مداخله و موقع اینگونه مولفین و ناشرین را تا حدی مسدود میساخت ناشرین
به چاره جویی نا مشروع دست زده و به دستیاری صاحب مطبعه سنگی که متصدی چاپ کتاب الفبای هدایت بود بر خلاف اصول اخلاقی در هنگام چاپ به حرکات و اعراب کلمات کتاب دست برده و خرابکاری نمودند وخرابی و آشفتگی را به پایه ای رساندند که به هیچ وجه قابل استفاده و انتشار نمیتوانست باشد و تنها نتیجه ای که بخشید این بود که مطالب و سبک تالیف آن اساس و زمینه کتاب ابتدائی فرهنگ واقع گشت .
دوره سلطنت رضا شاه
از سال ۱۳۰۷ که سازمان وزارت فرهنگ اصلاح شد و تحولاتی بوقوع پیوست و در اساسنامه ها و برنامه وآئین نامه های مدارس تجدید نظر بعمل آمد کتب درسی نیز مورد توجه قرار گرفت.
میرزا یحیی خان قراگزلو (اعتماد الدوله) وزیر فرهنگ که از وزیران شریف و خدمتگزار آن دوره بود باین امر رغبت و دلبستگی فراوان نشان داد و با کمک مطلعین و اهل فن یک دوره کتاب برای شش ساله ابتدائی تهیه و تدوین نمود. رسم کار این بود که همه روزه تعدادی از معلمین و استادان و اهل ادب در منزل شخصی وی جمع میشدند و مطالب و مندرجات و اشعار مناسب و را بنظر خود او انتخاب و تنظیم می کردند و برای اینکه این کتابها از دستبرد مصون ماند میرزا یحیی خان قره کولو چاپ گراوری را معمول نمود. .
با آنکه ابتدا اغلاط و اشتباهاتی در مندرجات کتب دیده میشد و دستور العمل تالیف رعایت نگردیده بود ولی پس از یاد آوری به تدریج در چاپ های بعد اصلاح گردید چنانکه تفاوت چاپ های نخستین آن با چاپ های بعدی بخوبی آشکار است.
این کتب از ۱۳۰۸ به بعد به زیورطبع آراسته گردید و با قیمت ارزان در تمام کشور در دسترس کودکان قرار داده شد.
کتابهای مذکور در آن زمان در نوع خود بی نظیر بود و ذوق سر شارو سلیقه عالی و همت والای وزیر واستادان او را بخوبی مبرهن میساخت دوره کتابها ی ابتدائی اعتماد الدوله تا سال ۱۳۱۹ بدون هیچ تغییر منحصرا در دبستانها تدریس میشد.و حتی تا دهه ۳۰ خورشیدی هم کتاب اول ابتدائی آن دوره در بسیاری از نقاط کشور رواج داشت. زیرامعلمین ابتدائی در ظرف سالهای متمادی با آن روشن خو گرفته و مهارت یافته اندو تصور نمیرفت کتب الفبایی که بعدا تدوین شده بهتر از آنها باشد.
کتب دختران و سالمندان
در زمان وزرات چند ساله آقای حکمت (۱۳۱۲ خورشیدی) انتشار کتابهای دبستانی که جریان عادی و معمولی داشت ؛ فقط برای دختران در سال پنجم و ششم کتابی مخصوص تدوین گردید که قسمتی از مندرجاتش مختص تعلیمات و داستانهایی بود که دختران را در امور زندگانی راهنمایی مینمود در این دوره از طرف اداره آموزش سالمندان وزارت فرهنگ برای سالمندان نیز دو کتاب تهیه شد که منحصرا در کلاسهای اکابر سراسر کشور معمول گشت .
به دنبال آن نشریات کوچک مصوری بنام (نامه سالمندان ) که در تدوین آن مطالب مفیدی بکار رفته بودو در بالا بردن سطح معلومات دانش آموزان سالمند تاثیر مفید و به سزائی داشت از هر شماره ماهیانه ده هزار نسخه چاپ و منتشر میشد و انتشار آن تا پایان حکومت رضا شاه بطور منظم ادامه داشت.
اصلاح کتب دبیرستانی
در سال ۱۳۱۷ اسماعیل مرات وزیر فرهنگ برای اصلاح کتب دبیرستانی کمر همت بست در ظرف سه سال هشتاد جلد کتاب درسی برای دبیرستانها توسط استادان نامی و دانشمندان کشور تالیف گردید و وزرات فرهنگ با بهترین طرزی با جلد مرغوب بهای ارزان در دبیرستانهای کشور معمول داشت.
کتب دبستانی و دبیرستانی ازا ین به بعد زیر نظر وزرات فرهنگ چاپ میشد ولی فروش و توزیع کتب مزبور مطلقا به عهده کتابفروشان بود و مامورین وزرات فرهنگ نظارت میکردند که فروشندگان به سود معمولی قانع باشند و در آغاز هر سال تحصیلی بعد کافی کتاب در دسترس محصلین قرار دهند.
اسماعیل مرات بعد از شهریور ۱۳۲۰
پس از شهریور ۱۳۲۰ که اوضاع کشور از هم پاشیده شد آشفتگی در امور کتب درسی نیز روی داد. کتابها بخوبی توزیع نمیشد و کمپانی کتب مزبور سبب گشت که کتابها به قیمت گزاف خرید و فروش شود.
سبب اصلی این خرابیها هرج و مرجی بود که در کابینه ها روی میداد و هر وزیر فرهنگی که روی کار میآمد بیش از چند ماه بر کرسی وزارت تکیه نمیداد ، حتى نام مجله رسمی وزارت فرهنگ معلوم نبود که آیا این نشریه وزارت آموزش و پرورش است یا تعلیم و تربیت این آشفتگی و هرج و مرج تا سال ۱۳۲۴ همچنان در فرهنگ بر قرار بود .
آزادی چاپ کتب درسی
در سال ۱۳۲۴ چون وزارت فرهنگ از عهده چاپ و توزیع کتب درسی بر نمی آمد و موجب نگرانی اولیای اطفال را فراهم آورده بود و از طرف دیگر شکایات مدیران و صاحبان چاپخانه ها و شرکتهای طبع کتاب مبنی بر اینکه باید چاپ کتب درسی آزاد شود؛ وزارت فرهنگ برای آنکه سدی در مقابل استعدادها وجود نداشته باشد تالیف کتب را آزاد کرد تا ظاهرا راه را برای ترقی فرهنگیان و مؤلفان باز کند و استادان و دبیران طبق مقتضیات زمان و دوران جدید بتوانند کتب بهتر تالیف کنند و رقابتی دراین امر بوجود آید.وزارت فرهنگ در سال ١٣٢۴ رسما در بخشنامه ای در باره آزادی چاپ و انتشار کتب درسی صادر کرد.
به محض منتشر شدن این بخشنامه جنبشی در چاپخانه ها و شرکتهای طبع روی داد مدیران و شرکای چاپخانه جلسه ها تشکیل دادند و برای رقابت یکد یگر نقشه ها کشیدند ووقت را غنیمت شمرده مشغول تهیه و تدوین و چاپ کتب درسی شدند.
کتابها مغلوط – نقاشیها زشت ؛خطوط بی تناسب بود .آنهابدون رعایت اصول فنی کتابها را تدوین کرده به نشر میدادند. صاحبان چاپخانه ها منافع مداری را بر مصالح عالی فرهنگی ترجیح داده با بعضی از ما مورین نادرست تبانی کردند و کتبی که میباید میلیونها نفر دانش آموز سراسر کشور از آنها استفاده برند بدون هیچ دلسوزی کتابهای ناپسندیده و نامناسب را در مدارس معمول داشتند .
کتاب اول ابتدائی که میباید در نهایت زیبایی بوده و مطالب آن در کمال سادگی و همه گونه اصول آموزش وپرورش و روانشناسی در آن نهفته باشد فاقد همه گونه مزایا بود.خطوط کتاب به قدری بد چاپ شده بود که تمام آموزگاران و مربیان کشور به مسئولین وزارت فرهنگ اعتراض مینمودند و شخصا خودشان خطوط و حروف کتاب اطفال را اصلاح میکردند.
بدبختی اینجا بود که میخواستنداین کتابها را برای علاقمه مندان به زبان و ادبیات فارسی به پاکستان بفرستند تانسلهای آینده بتوانند با ادبیات جدید ایران آشنا شوند؟
قیمتی که ناشرین از لحاظ ارزش به میل و دلخواه خود برروی کتاب میگذاردند. واقعا سرسام آور بود مثلا کتاب هندسه ابتدائی که جلد آن زرورق و کاغذآن کاهی و برای مجسم نمودن خطوط و اشکال هندسی چند کلیشه بکاررفته بود و میبایستی حد اکثرینج ریال بفروش رود ۱۵ ریال میفروختند و این عمل رشت بی شک لطمه بزرگی بود که بر پیکر اولیای فقیر و ندار اطفال زده میشد .
در سال ۱۳۳۰ مقاله انتقادی مشروحی با عنوان آیا اصلاح کتب فرهنگی هم مستشار خارجی لازم دارد؟ در شماره ٧۴٨٩ روزنامه اطلاعات در صفحه اول چاپ شد که انعکاسی از بحران اوضاع فرهنگی آن دوره بود . بحرانهای متوالی کشور طی هشت سال همچنان ادامه داشت و به این هرج و مرج فرهنگی کمک و اثر مینمود.
کتب چهار ساله ابتدائی
از سال ۱۳۲۲ مجددا امور کتب درسی ، جریان جدیدی را شروع کرد وزارت فرهنگ بدوا سعی کرد که در امر چاپ کتب درسی که توسط چاپخانه ها صورت میگرفت نظارت نماید ولی به تجربه معلوم شد که سودپرستان به وسایل گوناگون تشبت میجویند و نمیگذارند کتاب خوب و مناسب به دست دانش آموز برسد از این رو وزارت فرهنگ ناگزیر شد کتب چهارساله ابتدائی را خود طبع کند وچند تن را که در این رشته تحصیل کرده و دارای تجربه بودند مامور این کار نمود، کتبی که تهیه شد به خرج سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی چاپ گردید و کتب چهار کلاس ابتدائی به رایگان در سراسر کشور توزیع گشت.
از سال ۱۳۲۰ یک کتاب اول برای آموزش سالمندان به نام همه با سواد میشویم و یک کتاب دوم برای بالا بردن اطلاعات اجتماعی آنان به نام همه بهتر زندگی کنیم از طرف وزارت فرهنگ چاپ و منتشر شد و برای سطح فکری سالمندان کشاورز نشریات ساده بنام زندگی روستایی با همکاری بنگاه خاور منتشر گشت.
همچنین به دستور وزارت فرهنگ کتب پنجم و ششم ابتدائی منحصرا به یکی از شرکتهای طبع کتاب واگذار گردید و
چاپ کتب دبیرستانی به شرکت انتشار کتب درسی محول شد وزارت فرهنگ امور آن نظارت مینمود.
کتابهای درسی دهه ۴۰ به بعد
با آنکه از بعد از شهریور ۱۳۲۰تادهه ۴۰ خورشیدی کرارا در کتب درسی کودک تجدید نظر بعمل آمده بود ولی متاسفانه چون تا آن زمان؛ کتب درسی زیر نظر کار شناسان فنی انجام نگردیده بود؛ن اکثر کتابها مغلوط و فاقد شرایط فنی لازم بود و نواقص بسیاری موجود بودکه باید مرتفع میگردید .بدین ترتیب از دهه ۴۰ به بعد دوران دیگری در انتشار کتب درسی آغاز می شود.
تهیه و تدوین:حسن محرابی
گروه تاریخ