“آژنگ نیوز”: گیوه دوزی صنعتی قدیمی بوده که با رواج کارخانجات کفش دوزی و عرضه محصولات مد روز به بازارهای مصرف گیوه دوزان کار خود را تمام شده احساس کردند، مغازه های گیوه دوزی یکی بعد از دیگری بسته شد . گیوه دوز ها برای امرار معاش و گذران زندگی از پیشه اجدادی خود دست شستند و به کارهای دیگری پرداختند. تا جایی که امروز در مراکز گیوه دوزی، ازخیل بیشمار گیوه سازان چند تنی انگشت شمار به این صنعت در حال زوال مشغول اند و مشتریان آنها را تنها توریستهای رهگذر تشکیل می‌دهند. گیوه یا ر و همدمی که پاپوش اجداد ما ن بود و در بیابان و کوه و دشت هیچ گاه آن را رها نکرد، رو به فراموشی است. اگر فکری برای آن نشود دیری نخواهد گذشت که این هنر دستی به خاطره ها بپیوندد .می گویند گیوه را اولین بار گیو یکی از پهلوانان شاهنامه دوخت و آن را به پا کرد. از آن زمان نام گیوه را از این پهلوان گرفتند .از آن به بعد گیوه به عنوان پاپوشی سبک و راحت انتخاب شد و گروهی از مردم به کاردوختن گیوه پرداختند. این کار با استقبال مردم روبرو شد.
پس از آن گیوه دوزی به صورت صنعت شناخته شده ای در آمد به طوری که پوشیدن گیوه به اعیان و اشراف اختصاص یافت . با پیشرفت صنعت و به وجود آمدن کارخانه های کفش دوزی، این صنعت یکباره رو به خاموشی گرایید.
با این حال در تیر ماه سال ۱۳۵۶ که از این صنعت دل نکنده و بکار گیوه دوزی مشغول بودندو مشتریان آنها روستائیان و توریستهای گیوه ندیده بودند.
گیوه دوز های هر شهر سعی می کردند. با دوختن گیوه های نمونه و عالی ،مشتریان بیشتری را به طرف خود جلب کنند و از این رو گیوه نام های مختلفی را پیدا کرد که معروفترین آنها گیوه ملکی است.
تاریخچه پیدایش گیوه ملکی به گذشته های دور می رسد و مردم آن را به زمانی نسبت می‌دهند که گیو پهلوان نامدار شاهنامه در یکی از سفرهایش که با کیخسرو همراه بود ،به خاطر سختی راه پوششی که به پا داشت بانام چارخ پاره شد. گیو با پارچه کلفت و چرم و مقداری ریسمان پاپوشی برای خود ساخت و به راهش ادامه داد و این پاپوش گیوه نام یافت و مردم کم کم آنرا تکمیل کردند تا به شکل امروزی درآمد.
سالیان پیش در شیراز متجاوز از ۲۰۰۰ مغازه ملکی دوزی وجود داشت که احتیاجات مردم شیراز و دیگر مناطق جنوبی کشور را تامین می‌کرد .اما در سال ۱۳۵۶(زمان تهیه گزارش) از این تعداد حدود ۷۰ مغازه باقیمانده بود. صاحبان مغازه ها بیشتر به کارهایی از قبیل فرش فروشی و فروش کفشهای ماشینی اشتغال داشتند . به قول معروف برای خالی نبودن عریضه ملکی هم می‌دوزند و می فروشند. اجزای اصلی ملکی را رویه ، رووار و کمر و کف تشکیل میشود و متأسفانه نظیر اغلب کارهای دستی اصیل ایرانی برای ملکی نیز نوع بدلی آن به بازار عرضه می شود که هیچ کدام خصوصیات و امتیازات ویژه گیوه ملکی های اصیل را ندارند.
علی محمد منتجم ملکی دوز معروف و قدیمی شیراز در باره گیوه ملکی می گوید ۱۲ ساله بودم که شروع به ملکی دوزی کردم در آن موقع شغل ملکی دوزی از اعتبار ارزش فراوانی برخوردار بوده و ملکی دوزها احترام ویژه ای بین مردم داشتند. در هر مغازه ملکی دوز ۷۰ کارگر داشت . به طور متوسط در روز ۱۳۰ جفت گیوه ملکی می دوختند. اما حالا این تعداد کارگر به ۳ الی ۴ نفر کاهش پیدا کرده است به گونه ای که در روز ۱۰ تا ۱۲ جفت گیری بیشتر نمی دوزند. به عقیده من یک ملکی دو ز روی یک جفت ملکی واقعاً کار می کند و زحمت میکشد. آقای منتجم به گرانی مواداولیه اشاره کرده و می‌گوید امروز قیمت چرم ۵ برابر افزایش یافته است و ما مجبوریم این افزایش قیمت را روی ملکی بکشیم و مشتریان از این افزایش قیمت ناراضی هستند و در حال حاضر مشتریان ما توریست ها هستند که علاقه عجیبی به ملکی دارند .امکان دارد که یک توریست بازار بیاید و ملکی نخرد از این رو اگر دولت به ما کمک کند. ملکی می‌تواند رقم قابل توجهی را در صادرات کشور به وجود بیاورد.
گیوه دوزی در کرمانشاه
گیوه دوزی در کرمانشاه رونق فراوانی دارد و از جمله سوغاتی های این شهر محسوب میشود. مرکز گیوه دوزی کرمانشاه ،هرسین است و در ۹ کارگاه گیوه دوزی این شهر ۳ نوع گیوه ساخته میشود.
در این کارگاهها بیشتر زنان و کودکان کار می کنند و از هر یک صد نفر هرسینی چهار نفر به کارگیوه دوزی اشتغال دارند. در هرسین سه نوع گیوه وجود دارد که عبارتند ازگیوه ساده گیوه چرم دار و گیوه آژیره .
گیوه دوزی در مشهد
در مشهد زمانی کارگاههای بزرگ گیوه دوزی وجود داشت و مسافران همیشه گیوه مشهد را به عنوان سوغاتی خریده و به موطن خود باز می گشتند . غلامحسین رحمانی خرم ۵۲ ساله که از کودکی به کارگیوه دوزی اشتغال داشته است و هنوز هم این کار را در دکه کوچک خود واقع در کاروانسرای رضا قلی میرزا مشهد در ادامه میداده می گوید : در کودکی پدرم به من گفت برای تو دو شغل را در نظر گرفته ام که یکی گیوه دوزی و دیگری مسگری است . تو باید یکی از آنها را انتخاب کنی من هم گیوه دوزی را انتخاب کردم که در آن موقع یک کار هنری به حساب می آمد و خیلی درآمد داشت. اگر می‌دانستم که این هنر به این روز می اُفتد هرگز آن را انتخاب نمی کردم. از همان ابتدا علاقه خود را به کار گیوه دوزی نشان دادم . در جوانی هر روز ۳۰ جفت گیوه می دوختنم و درآمد خیلی خوبی داشتم . اما حالا کسی گیوه نمی پوشد و حتی روستائیان از پوشیدن گیوه خودداری می‌کنند. فقط دلخوشی من و همکارانم بعضی مسافران ایرانی و خارجی هستند که گیوه را به عنوان سوغات از ما میخرند.
گیوه دوزی در اصفهان
گیوه دوزی که می‌توان آن را هنری اصیل و منحصر به فرد نامید، از دویست سال قبل در اصفهان رواج یافت و در حقیقت یک گیوه نوع تکامل یافته چارق در اصفهان است.گیوه دوزها را در اصطلاح تخت کشها می گفتند و هنوز عده ای هستند که نامشان تخت کشها است.
گیوه اصفهان انواع و اقسام دارد که مهمترین آنها گیوه سده ای ، اخم سینه، کشرای، اصفهانی ،نجف ابادی و ملکی است.محمد علی ملکیان استاد قدیمی گیوه دوز درباره این صنعت گفت در سال‌های قبل گروه کثیری به کار گیوه دوزی و گیوه کشی اشتغال داشتند. این راه امرار معاش می‌کردند. اما در حال حاضر کسی به فکر ما نیست و دلیل آن به وجود آمدن کفشهای ماشینی و دست دوز است. ما در آن زمان از اعتبار خاصی برخوردار بودیم. ولی حالا کسی به ما حتی نیم نگاهی هم نمی کند. حالا فقط مسافران هستند که از ما گیوه میخرند و در حقیقت مشتری اصلی ما توریست‌ها هستند که به گیوه به عنوان صنعت و هنر دستی نگاه می‌کنند و مشتریان پروپاقرص ما آنها هستند.
به غیر از اصفهان در ایل بختیاری گیوه دوزی رواج فراوان دارد . بختیاری ها گیوه های مرغوب و خوبی می دوزند که به نام گیوه تختی معروف است . ایل برای خود چادری به نام گیوه کشی دارد که در این چادر برای افرادی گیوه هایی دوخته میشود که برای رفت و آمد عشایر که اکثراً با پای پیاده سفر می‌کنند ، دارای قدرت و استحکام فراوانی است .
تهیه و تدوین:حسن محرابی
گروه تاریخ