“آژنگ نیوز”:ماجراهای سینمای ایران در دوران اولیه شکل گیری؛ در سالهای بعدی وارد مراحل پیچیده ای شد. بدین صورت که در اوایل سنه ۱۹۰۹ حاکم تهران شاهزاده مؤید الدوله » از نظمیه آدم فرستاد که اگر روسی خان اجازه وجواز ندارد ، نخواهد توانست بکار خود ادامه بدهد و از این گذشته تجمعات در سینما ممکن است جنبه سیاسی پیدا کند و باغتشاش و بلوا منجر گردد، علاوه بر این روسی خان می بایستی مالیات نیز بپردازد .
روسی خان بعنوان اینکه حق گمرکی را قبلا پرداخته است ، زیر بار دادن مالیات نرفت ، لذا تصمیم گرفته شد که سینما را بزور به بندند. یک مأمور نظمیه هم در برابر گیشه ایستاد که بلیطی فروخته نشود. روسی خان باز هم بدوست نیرومند و ستمگر خود ، لیاخوف متوسل شد . فرمانده تزاری نیز محمد حسین خان آیرم (رئیس نظمیه دوران رضا شاه ) را نزد او فرستاد ، و پیغام داد که برای تسکین افکار عمومی یکشب سینما را ببندد . روسی خان حرف لیاخوف را گوش کرد ، و بعداً سالن اواز نو رونق گرفت .
وقتی محمد علی میرزا پس از پیروزی آزادیخواهان بسفارت روس پناه برد ، و مشروطه از نو فاتح گردید روسی خان سالن دروازه قزوین را تعطیل کرد ، و در سالن فاروس نیز تغییراتی داده بود .
مجاهدین با اسلحه های موزر و فشنک بدیدن فیلمها میرفتند واغلب بحث و مشاجره در میگرفت و گفتگو بدعوا میکشید . روسی خان مرتجع که هواخواه استبداد بود در اواخر ۱۹۰۹ سالن خود را بست و دستگاههای خود را فروخت «آقایف» نیز در این بین دستگاه نمایش خود را به اردشیر خان فروخته بود. اردشیر خان (که شرح وی بعداً خواهد آمد) در مقابل محل بانک روس سابق (بانک ملی کنونی ) سالنی باز کرده بود که دو ماه بعد از آن تعطیل گردید .
روسی خان اولین کسی است که بعد از عکاس باشی در ایران فیلمبرداری کرد . وی در سال ۱۹۰۹ از پسر صنیع حضرت ، که عکاس باشی مظفر الدینشاه بود ، دور بینی خرید، و در روز قتل محرم ۱۳۲۷ ( ۱۹۰۹ میلادی) تقریباً هشتاد متر فیلم برداشت. این فیلم را برای ظهور و ثبوت ، بروسیه فرستاد ، و در آنجا نیز نمایش داده شد ، اما وقتی بایران فرستاده شد.
دیگر مجال نمایش آن نبود ، و وقتی که محمدعلی شاه از تهران باروپا حرکت کرد (۱۹۰۹ ) و تهران شلوغ شد ، مغازه عکاسی روسی خان نیز بتاراج رفت، و این فیلم نیز با دویست هزار متر فیلم دیگر غارت شد .
سینمای فاروس بعد از روسی خان بدست میر اسماعیل قفقازی، که محاسب وزارت جنک بود ، افتاد وی دستگاه فیلم را از روسی خان خریده بود .
روسی خان در سال ۱۹۱۱ یک دستگاه نمایش « پاته » و ۳۰ یا۴۰ حلقه فیلم هزار و هزارو پانصد متری به امیر خان ) صاحب مغازه آهن ) که چندی مکانیسیین خودش بود ، داد و امیرخان در ایالات رفت و نمایشهایی داد در سال ۱۹۱۲روسی خان به اروپا رفت و در خدمت ملکه ( زن محمد علی شاه ) ماند ، و اکنون نیز در خدمت دودمان قاجار در « سن کلود » اطراف پاریس میباشد ، و از آنوقت تا بحال چندین بار بایران مسافرت کرده است ، ولی محل اقامتش همان پاریس میباشد ونگارنده این سطور کلیه اطلاعات فوق را از خود او بدست آورده است.
نویسنده:فرخ غفاری
منبع نشریه عالم هنر شماره ۴ آبان سال ۱۳۳۰ خورشیدی
گروه تاریخ