“آژنگ نیوز”:بنیانگذاران اولین سالنهای سینمادر ایران چه کسانی بودند؟بنظر می آید که یکی از نخستین سالن های سینمایی که در ایران دایر شد همان سالن صحاف باشی» باشد که در اول خیابان چراغ گاز (چراغ برق ) دایر شد. این سالن در حدود سال ۱۹۰۵ میلادی مشتریهای نسبتاً محترمی داشت و هنوز جنبه عمومی بخود نگرفته بود ، در این سالن مقداری دستگاه جهان نما موجود بود که شباهت زیادی بشهر فرنک های خودمان داشت .نمایش های این سالن شبها انجام میشد . یکی از مشاهدین آن دوره فیلمی را بخاطر دارد که در آن مردی که مشغول جارو کردن کوچه ایی بود دیده میشد . در این بین یک ماشین جاده صاف کنی سر رسیده و او را زیر میگرفت و او را بشکل در از و باریکی در می آورد سپس اینمرد بوسیله دیگری چاق و خیلی کوتاه می شد . و فیلم دیگری داستان مرد آشپزی بود که در قفسه آشپز خانه او اسکلتها و اشباح راه یافته بودند. در ضمن فیلمهای خبری مربوط به جنک ترانسوال» افریقای جنوبی نیز در این سالن نمایش میدادند.
فیلمهای مذکور از آثار کمیک مکاتب فرانسه و انگلیس بودند و فیلمهای خبری نیز اغلب از روی مدارک میز آنسن شده بودند و از خود حادثه فیلمبرداری نشده بود. در این سالن لیموناد و سایر آشامیدنی ها نیز فروخته میشد.
صحاف باشی فوق الذکر یکی از شاگردانی بود که بنا به توصیه مرحوم فرخ خان امین الدوله غفاری کاشانی به اروپا رفته بود و در زمان ناصرالدین شاه حرفه صحافی کتب را آموخته بود و بهمین جهت عنوان صحاف باشی را گرفت و قصه هایی مربوط بفرنگی مآبی و طرز لباس پوشیدن او معروفاست . صحاف باشی مردی مترقی بود و در آنزمان میخواست در ایران شرکت های تعاونی ایجاد کند .
روسی خان
در آن موقع در تهران مردی بود که مهدی نام داشت. پدرش انگلیسی و مادرش تاتار روسی بود و در ۱۵ اکتبر ۱۸۷۵ در تهران متولد شده بود. مهدی مدتی شاگرد عبداله میرزا رئیس قسمت عکاسی دارالفنون بالای داروخانه شورین بود . خود مهدى بعدها عکاسخانه یی در خیابان علاء الدوله دایر کرد و عکسهایی از نجباء وإشراف برداشت و از طرف شاه عنوان روسی خان به اوداده شد .
مهدی ایوانف (روسی خان)
در اوایل سلطنت محمد علی شاه دو نفر روسی دو فیلم بافتخار ولیعهد درتالار آئینه قصر گلستان نمایش دادند. هر یک از این جلسات بیشتر از دو ساعت طول میکشید ، و با صدای گرامافون توأم بود . این دو نفر بعد ها چندین جلسه نمایش نیز برای اشخاص معتبر درخانه های شخصی آن ها ترتیب دادند و همچنین در مجالس عروسی مختلف نیز که امکان داشت نمایشهایی از سینما تو گراف دادند در حدود سال ۱۹۰۷ میلادی) روسی خان از روی عملیات این دو نفر پی با همیت تجارتی اختراع جدید برده و دستگاه نمایش و ١۵ حلقه فیلم ( هر یک از ششصد تا هشتصد متر ) از کمپانی پاته » خریداری کرد ، و در سال۱۹۰۷ میلادی مشغول نمایش در اندرون دربار گردید . همچنین جلساتی نیز در عروسی ظل السلطنه، وبعد أدردوره مشروطه در باغشاه دایر کرد. در این نمایشها دیگر گرامافون موجود نبود .
روسی خان خیاطی جنب عکاسخانه را اجاره کرد و در تابستان ۱۹۰۸ ( سال بمباران مجلس ) با نیمکتهای تآتر دارالفنون ۱۵۰ ، ۲۰۰ جا ترتیب داد و برای جلو گیری از گرما روی حیاط را پارچه آبی رنگی کشیده و باینترتیب سالن نمایش ایجاد کرد روسی خان با دربار و کلیه ارتجاعیون روابطی داشت و شخصیت سیاسی او بسیار مشکوک بود .
آقایف
آقایف مردی بود قفقازی که در این میان در خیابان ناصریه رو بروی دار الفنون) سالنی باز کرده بود ، و با داشتن بیست صندلی و چند حلقه فیلم نمایشهایی میداد . «آقایف» که کسب خود را با آمدن روسی خان بالن دار لفنون در مخاطره میدید ، دستور داد تا به اسدالله ، همکار روسی خان ، کنک مفصلی بزنند ، روسی خان مرتجع از دوستی خود با لیاخوف ، که در این ضمن حاکم نظامی تهران شده بود سوء استفاده و « آقایف و همکارانش را در قزاقخانه زندانی کرد ، و از ترس جان خویش نیزیک قزاق برای محافظت عکاسخانه از «لیاخوف گرفت.
اما آقایف جداً باین عمل اعتراض و آنقدر تلاش کرد تا بالاخره با کومک یک وکیل عدلیه زبر دست ،روسی خان را بزندان سفارت روس در زرگنده بردند ، و هر دو حریف در یکجا محبوس شدند.
زن سفیر روس که با روسی خان دوست بود ، برای او مرتباً سینی های غذا می فرستاد، و چون روسی خان اشتها نداشت، آقایف خوراکها را می خورد .
پس از رهایی از زندان روسی خان از سالن دارالفنون صرفنظر کرد ، و در دروازه قزوین ( بازارچه قوام الدوله ) تالار جدیدی دایر کرد . شیخ فیض الله مجتهد معروف به روسی خان پیغام داد که وی مایل بدیدن سینما میباشد و بدینجهت جلسه مخصوصی برای شیخ و اطرافیانش ترتیب دادند .
قیمت بلیط این سینماها دو سه و پنج قرآن بود و همه شب در آنها فیلم نمایش میدادند . حلقه های فیلم جدید مرتبا از روسیه میرسید . همچنین فیلمهای « ماکس لندر » و پرنس » که از کمیک های معروف فرانسه بودند ، در آنجا نمایش داده میشد .خود روسی خان عناوین فیلمهای خودرا بیاد ندارد ولی کسانیکه در آنموقع از مشتریان سینما بودند از جمله آقای عبداله انتظام ) این موضوع را بنگارنده گفتند.
کلیه فیلمهای روسی خان از محصولات شرکت بسیار نیرومند فرانسوی « پاته » بود و در سالن دروازه قزوین نیز با دستگاه نمایش پاته فیلم نشان داده میشد.
نویسنده:فرخ غفاری
منبع نشریه عالم هنر شماره ۴ آبان سال ۱۳۳۰ خورشیدی
گروه تاریخ