“آژنگ نیوز”:تاریخچه پول ومسکوکات ایران با رواج لغت پول در ایران شکل گرفته است.بنابر این در مقدمه باید اشاره کرد که لغت ( پول ) از کجا وچه تاریخی به ایران آمده است؟ قطعاً نمی‌شود تعیین کرد ولی می‌توان گفت این لغت مأخوذ از کلمه ( اوبولوس )Obolu یونانی است که با توجه به قریب المخرج بودن با (پ) در ایران تبدیل یافته و (س) آخر آن هم که در اکثر کلمات یونانی هست سوء از تلفظ افتاده و بنظر می‌آید که فلس ( و ( فلوس ) عربی نیز از همین لغت گرفته شده و هنوز (۱۳۱۷خورشیدی)هم رواج دارد آشنایان به فن لغات البته این نوع تحریفات در ابداع را مکرر دیده و با دیده عادی می‌نگرند.
به هر حال آنچه از تاریخ رواج ( پول ) در ایران به تقریب می‌توان گفت اینست که این لغت از زمان اسکندر مقدونی در ایران رواج یافته است .
اینک اسامی مسکوکات ایران از قدیم بترتیب حروف الفبا درج میشود:
- الف –
امین السلطانی –
بنا به تشویق حسن علیخان گروسی معروف با میر نظام که سفارت پاریس را داشت در سال ۱۲۹۵ هجری دولت ایران یک دستگاه ماشین ضرب سکه خریداری و یک مستشار ضرب استخدام و به ایران وارد شد. دستگاه مذکور سوار و ریاست ضرابخانه به امین السلطان برگذار گردید. قران هایی که از ضرابخانه خارج شد مدور و زنجیره دار و به مناسبت اسم ریاست به ( امین السلطانی ) معروف گردید .
در این موقع عیار قران ها تنزل داده شد و بهمین جهت بهاء آنهم تنزل یافته مساوی با نصف فرانک ( تقریباً ) گردید . - ب –
باجقلی – دو گای هلندی که در اوایل قرن ۱۲ هجری از راه روسیه به ایران آمد باسم با جقلی نامیده شد و بعد از آن عموم مسکوک طلای ایران باین نام معروف گردید ولی از قیمت آن اطلاعی در دست نیست . - بیستی – در اوایل قرن هشتم هجری کلمه بیستی در ردیف ( پول ) قرار گرفت و شهرتی بسزا یافت ولی کلمه پول موقعیت خود را از دست نداده و شناخته میشد – بیستی عبارت از مسکوکات نقره بود که از ابتدای معروفیت خود تا اواسط قرن سیزدهم هجری رواج بوده و از آن تاریخ مبدل به سکه مسی گردید و در بعضی نقاط آذربایجان دیده میشد که بقیمت بیست دینار قدیم یا ( ۲) دینار فعلی ) ارزش داشت .
- پ –
پنا باد- این اسم هم به بک مسکوک نقره که قیمت و عیارش مساوی با نیم قرآن بود با همان خاصیت ضربی که قرآن داشت داده شدوجه تسمیه این سکه بر ما مجهول است .
پنجهزاری طلا – از جمله مسکوکات طلای ایران یکی پنجهزاری طلا است که در اواخر قرن ۱۳ هجری در ضرابخانه سکه زده شد.
ولی بهاء آن از ابتدا متغیر و پیوسته به تنزل وترقى بهاء طلا بود .
پهلوی
بموجب قانون مورخه ۲۲ اسفند ۱۳۱۰ پهلوی اضعاف مسکوک ایران و هر پهلوی مساوی با یکصد ریال است.
مقدار طلای خالص یک پهلوی نیز برابر یا ( ۳۲۲۳۸۲ (۷) گرم است .- ت –
تنبل -وجه تسمیه تنبل را که در آذربایجان تا پنجاه شصت سال قبل بیک شاهی یا ( ۵٠ دینار قدیم ) و ( ه دینار فعلی ۱۳۳۳) می گفتند بدیت نیامده؛ ولی محققاً به یک شاهی در صفحات آذربایجان تنبل می گفتند و شاید معمرین هنوز هم بخاطر دارند.
تومان – این کلمه از دوره مغول در ایران رواج یافت و اضعاف هزار بود – وده عدد ( هزار ) را باین اسم مینامیدند.
- ج –
جندک-یک سکه مس باسم (جندک) که بهاء آن دوازده و یک دوم دینار قدیم است نیز در ایران رواج داشت و تاسی سال قبل خصوصادر صفحات خراسان رایج المعامله بود . - خ –
خدابنده -در سال ۱۰۵۰ هجری مسکو کی باین نام در ایران رواج داشت اما معلوم نیست اصل کلمه مأخوذ از کجا و بهاء آن چه بوده و توسط چه کسی این اسم علم شده و بالاخره چه شده که از بین رفته است ؟
فقط در موزه انگلستان یک سکه ایرانی باسم خدابنده و به بهاء نیم عباسی دیده میشود. - د –
درهم
باین کلمه اکثر نسل حاضر آشنا هستند و در صفحات تاریخ نیز مقامی دارد در هم از زمان اسکندر مقدونی در ایران رواج یافت و تا قرن دهم هجری پول ایران بود .
دوهزاری طلا – این سکه نیز دراواخر قرن ۱۳ هجری ضرب شد و بهای آن پیوسته قیمت طلا بود.
دینار مأخوذ از لغت لاتینی است و بعد از درهم دینار شهرت یافته و واحد پول ایران قرار گرفت.
دینار یکبار دیگر نیز قبل ازاین که در قرن دهم هجری رواج و شهرت یابد واحد پول ایران بود و آن در اوایل هجرت است که تا قرن هشتم هجری نیز دوام یافت .
دینار – در ابتدا مسکوکی بود از طلا به وزن یک مثقال یا ه گرم ولی در سال٨٩۵ هجری بدون از دست دادن اسم و شهرت خود موقعیت نقره ای خود را مفقود نموده و مبدل به سکه مسی بوزن سه گرم و یک چهارم گرم با ١۶ نخود گردید و خرد خرد از وزن و موقعیت رسمی خود کاست .
بطوریکه در قرن دوازدهم هجری واحد اسمی تقسیمی پول ایران گردید بدون اینکه اصل مسکوک ) دینار وجود خارجی داشته باشد
تا این سال دینار یکهزارم واحد پول رواج ایران بود ولی بموجب قانون مورخه ۲۲ اسفنده ۱۳۱۰ شمسی دینار یکصدم واحد پول رواج ایران قرار گرفت ولی هنوز هم اصل مسکوک دینار که عبارت از مسکوک یکصدم ریال باشد وجود ندارد. رایج بود.
-ر-
ریال-مأخوذ از لغت اسپانیولی است.ریال بوسیله پرتغالی ها که از طریق خلیج فارس با کشور ایران تجارت داشتند معروف گردید و تا زمان سلطنت شاه عباس کبیر که جزایر خلیج فارس بتصرف ایران در آمد مسکوکی باین اسم میزان عیار ووزن آن درست معلوم نیست که در آن دوره ها چه بوده ولی در قرن۱۲ هجری سکه نقره بوزن ۳۸ نخود یا ۸ گرم) که کم کم از وزن آن کاسته شده و به ۳۲ نخود با شش گرم و یک دوم گرم رسید باسم (ریال) ضرب ورواج یافت .
ریال -اگرچه در آن تاریخ جزو مسکوک رسمی و معینی نبود ولی در مرکز ایران و بعضی ایالات جنوب شهرتی بسزا یافت که تا این اواخر نیز رایج بود و هر ۱۲۰ دینار فعلی یا ( ١٢۵٠ دینار قدیم ) را مساوی یکریال قرار میدادند.
ریال – در سال ۱۳۱۰ شمسی بموجب قانون مورخه ۲۲ اسفند ۱۳۱۰ واحد مسکون ایران قرار گرفت و چون مسکوک کشور ایران بر یا به دوفازی مستقر است لذا مسکوک ریال طلا دارای ( ۱۰۷۳۲۲۳۸۲ گرم)طلای خالص و مسکوک ریال نقره دارای ( ۴,١۴ گرم ) نقره است که اجزاء آن دینار و هر صد دینار قانونی مساوی بکریال میباشد .
-ش-
شهروا – به قولی در عهد ساسانیان و به قولی در زمان سبکتکین مسکوکی روی چرم باسم ( شهروا ) در داخله رواج بوده است که از نرخ ثابت و چگونگی تاریخچه آن اطلاع صحیحی بدست نیامد.
- ق –
قازدر قرن ۱۲ هجری چندین قسم اسامی دیگر به پول ایران داده شد ولی هیچیک مسکوک بخصوص نداشتند. - معروفترین این اسامی ) (قاز) است که مساوی با ۵ دینار یا یک دوم دینار فعلی(۱۳۱۷) است این عنوان تا چندی پیش معروف بوده و در صفحات گیلان عنوان( پنقازی ) که برای ( ٢۵ دینار قدیم یا یک پول میدادند پنج برابر یک قاز بوده است در صفحات جنوب هم این اسم متداول بوده با این فرق که قیمت هر قاز دو برابر قیمت ( قاز) صفحات شمال بود !
- قازی یا قازیک در زمان شاه عباس اول تا چندی بعد از او هم یک سکه مس قیمت پنج دینار قدیم ( ١ دینار فعلی ) در ایران رواج بود که قازی یا قازیک نام داشت ولی در حدود سال ۱۲۳۰ بکلی متروک وازرواج افتاد.
- وجه تسمیه قرآن آنچه ضبط است این است که بعد از گذشتن سی سال از سلطنت فتحعلی شاه او را صاحب قران لقب دادند و در این موقع ( هزار ) که مسکوک رایج ایران بود باین اسم تغییر یافته و همان هزار باهمان خصوصیات وعیار ووزن به اسم قران معروف گردید.
- قران – در دوره تاریخ خود تحولات زیاد و اوضاع مختلفی داشته که قابل ذکر است قرآن در اواخر قرن ۱۳ هجری ۱۸ نخود وزن داشته که ۹۰ درصد نقره خالص داشت – قیمت این قرانها کمی بیش از فرانک فرانسه بود و بواسطه نقره زیادی که داشت بوسیله مؤسسات صرافی خارجه عیناً به هندوستان فرستاده شد بطوریکه در خود ایران کمیاب گردیده و معاملات را مشکل ساخت لهذا آنچه ممکن گردید از قرانهای مذکور جمع آوری و قرآن دیگری بوزن (۵) گرم) ۲۵ نخود سکه زده شد که غش بیشتر داشت و قیمت آن مساوی با فرانک بود ولی چون ضرب مسکوک قران مستقلا تحت نظر دولت نبوده و حکام هر محل متصدی ضرب سکه میشدند لهذا تا ممکن گردید از عیار نقره کسر نموده وغش مس وغیره بر آن اضافه کردند بطوری که هم ارزی خود را با فرانک از دست داد.
- باید گفت که در اواخر قرن ۱۳ امتیاز ضرب سکه نقره با حکام هر محل و شهر های مهم ذیل در آن اوقات مسکوک مخصوص ضرب مینمودند.
- تبریز – قزوین – رشت – بارفروش-استر آباد – مشهد – قم – کاشان – اصفهان – همدان کرمانشاه – شیراز – کرمان » این سکه ها با یک مقدار نقره و غش مدور مانند که کمتر دارای اضلاع و شعاع صحیح بوده ضرب میشد و در یکطرف آن محل ضرب سکه نوشته شده بود .
- بدیهی است وقتی بازرسی رسمی نشود و امتیاز ضرب مسکوک با اشخاص مختلفه باشد سکه یک نوع مال التجاره میشود که عیار آن معرفش میگردد – باین جهت هر صاحب امتیازی تاهر مقدار مایل بود عیار مسکوک خود را پائین میآورد.
- اگرچه قران مسکوک در هر شهری در حوزه همان حکومت نشین رواج داشت ولی در شهرهای دیگر به مناسبت استاندارد با عیاری که داشت قیمتش فرق میکرد چنانکه قرآن تبریز و همدان در تهران فقط قرآن ضرب تهران مساوی با فرانک و در همه جا رایج المعامله بود .
- قره پول -در اواسط قرن ۱۲ هجری قیمتش پائین تر بود – یک قسم مسکوک باسم ( قره پول ( که فارسی آن پول سیاه است در ایران رواج یافت و جزو اجزاء قران بود بهاء قره پول که یک سکه مسی بود مساوی با (٢۵) دینار) یا ٢ دینار و یک دوم دینار فعلی(۱۳۱۷ خورشیدی) بود ولی مدتی زیاد باین اسم نمانده و عنوان یک پولی بخود گرفت .
- ک –
کشورستان – این مسکوک هم یکی از مسکوکات ایران است ولی رواجی نداشته این سکه یک سکه طلائی بوزن ۱۸ نخود یا ۳ گرم و یک دوم گرم بوده که به رسم عیدی و هدیه باشخاص داده میشده است و مسکوک رایج المعامله بازار نبوده . - ل –
لاری تا اوایل قرن دوازدهم هجری یک قسم مفتول دولایی از نقره باسم ( لاری ) در ایران رواج بود که ارزش (۲۰) دینار ) فعلی با پنج شاهی را داشت – منشاء این نوع سکه و وجه تسمیه لاری از کجا و چیست ؟ مجهول است ! - م –
محمودی – این نیز سکه بوده مس با بهاء ( ٢۵ دینار فعلی ) که تا این اواخردر صفحات جنوب رواج بوده – وجه تسمیه این سکه هم هنوز مجهول است. - مهر اشرفی – از مسکوکات طلائی است که بوسیله نادر شاه افشار از هندوستان بایران آمده و رواج یافت.
- کم کم کلمه (مهر) از آن خارج و عنوان (اشرفی) باقی ماند که هنوز اسم آن معروف است.
- ن –
نادری – یکی دیگر از مسکو کاتی که نادر شاه از هندوستان آورد و در ایران رواج داد و اکثراً روپیه هندوستان هم آن نام رواج بود ( نادری) است. این سکه هم مس و ارزش نیم روبیه هندی را داشت.
-ه-
هزار-کلمه هزار که عبارت از یکدهم ( تومان ) باشد از زمان مغول در ایران رایج تردید و آن عبارت از هزار دینار قدیم بود که تحصیل در به صورت تفصیل در قسمت دینار ذکر شد. - هزار مسکوک عمره وواحد پول ایران بود بوزن ۱۸ نخود یا ۳گرم و سه چهارم گرم بود.
گروه تاریخ