“آژنگ نیوز”: تجارت ایران با روسیه دراواخر قاجاروابتدای حکومت پهلوی اول بخشی از اقتصاد و وضعیت اجتماعی ایران را شکل داده است.بدین صورت که قبل از مشروطیت ایران؛ که نفوذ در همسایه شمالی و جنوبی در کلیه شئون سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران رسوخ کامل داشت و دولت وقت نیز در منتهای بی خبری و بیچارگی مقهور سیاست متضاد این دو حریف نیرومند بسر میبرد.درقسمت تجارت هم مقهور سیاست اقتصادی آنان بوده و هیچگونه استقلال و رویه روشنی که مبنی بر اساس صحیحی باشد در ایران موجود نبود و از آنجائیکه نفوذ روز افزون امپراطوری روسیه تزاری در ایران بیش از انگلیس بود در قسمت تجارت خارجی هم صدی پنجاه الی شصت از کلیه تجارت خارجی ایران با روسیه جریان داشت و در آنزمان دولت ایران استقلال گمرکی نداشت.
باین معنی که تغییر و تبدیل تعرفه گمرکی ایران بدون اجازه و تصویب دولت روسیه امکان پذیر نبود و در تعرفه گمرکی آن زمان هم برای ورود کالاهای روسیه بقدری تسهیلات پیش بینی شده بود که با نبودن وسائل لازم از قبیل راههای شوسه و راه آهن سیل مال التجاره روسیه حتی در بنادر خلیج فارس هم جاری بود و در این موقع برای صدور وورود مال التجاره بایران هیچگونه قید و شرط ومقررات وقوانین وجود نداشت و کلیه معاملات تجارتی بسته به عرضه و تقاضا و صرفه جوئی انجام میشد. دولت روسیه نیز بچند قلم از کالاهای صادراتی خود بایران از قبیل قند و شکر و پارچه های نخی و آهن جایزه میداد که بتواند با کالا های سایر دول رقابت نماید این بود که مال التجاره روسیه به ارزانترین قیمتی در دسترس عموم قرار میگرفت چنانکه به قیمتهای اجناس آن زمان مراجعه شود معلوم خواهد شد تا چه حد با وضعیات بعدی تفاوت دارد .
در اینجا از نظر روشن شدن اذهان قیمت چند فقره اجناسی که مورد احتیاجات عمومی بماخذ خورده فروشی بازار تهران در آنزمان (۱۳۱۷)بود ذکر میشود . قند کیلوئی ١/۶ ریال .
شکر کیلوئی ۱/۲ ریال چیت ذرعی یک ریال .یک رقم پارچه معروف به چیت گلی که با دوام و مورد پسند دهاتیها بود ذرعی ١۵ شاهی. چلوار سفید خوب ذرعی ۱/۲ ریال. آهن ۳۰۰ کیلو ٢۴٠ ریال بود. همچنین قیمت کالاهای صادراتی ایران به روسیه از قبیل کشمش پنبه ، مغز بادام، پوست گوسفند و بز و برنج و غیره هم بهمان نسبت ارزان بود . قیمت برنج به ماخذ بازار رشت هر ۳۰۰ کیلو از ۱۶۰ الی ۲۰۰ ریال کشمش به ماخذ بازار تبریز و قزوین هر۳۰۰ کیلو از ۹۰ الی ۱۸۰ ریال مغز بادام به ماخذ بازار اصفهان کیلوئی ۲/۵ ریال پنبه به ما خذ بازار اصفهان و کاشان و قم هر ۳۰۰ کیلو از ۵۰۰ الی ۶۰۰ ریال خرید فروش می شد .
نکته قابل ذکر این است که در قسمت شمال و شمال شرقی و غربی حتی قسمتی از مرکز ایران در مدت ی کقرن که باب تجارت با روسیه باز شده بود کالاهایی بعمل میآمد که با وسائل حمل و نقل آنروزی بازار آن منحصر به روسیه بود .زیرا هیچگونه وسیله و راه دیگر برای صدور کالاهای ایران ببازارهای دنیا در دست نبود و دولت تزاری روسیه هم با عبور مال التجاره ایران از داخله روسیه به اروپا به عنوان ترانزیت موافقت نمیکرد و به جههنبودن راه های شوسه و راه آهن حمل کالا از راه جنوب هم میسر و مقرون بصرفه نبود از این رو مبادله اجناس ایران فقط با اجناس روسیه جریان عادی و طبیعی پیدا کرده سال به سال هم رو به تزاید بود. اتفاقاً در تجارت کل ایران با خارجه صادرات و واردات ایران با روسیه تقریباً مساوی بود .
در تجارت ایران با انگلیس و هندوستان و یا فرانسه و اطریش و سایردول اروپایی همیشه واردات به ایران فزونی داشت. چنانکه در بالا اشاره شد ترتیب تجارت در آنزمان بدون هیچ قید و شرطی فقط از نظر عرضه و تقاضا جریان داشت و بواسطه ثابت بودن این رویه در زندگانی تولید کنندگان کالاهای ایران و مصرف کنندگان کالاهای خارجه و استفاده نمودن بازرگانان که واسطه مبادله و توزیع کالاهای صادراتی و واراتی بودند یکنوع تعدیلی ایجاد شده بود که بطور کلی تجاوز بحقوق عادلانه یکدیگر مقدور نبود و در اثر رقابت تجار در صادر کردن و وارد کردن و فروش کالا بمصرف کننده همگی بسود بسیار کم قناعت میکردند تا حدی که منافع حاصله از فروش اجناس هیچوقت از صدى یک و نیم یا دو در ماه تجاوز نمیکرد و بطور مثال تجاری که چیت را از بغداد یا از روسیه وارد میکردند باسود یکشاهی در ذرع به بزازها فروخته و بزازها هم به همین اندازه سود بمصرف کنندگان میدادند از این رو مصرف کنندگان از حیث رفع احتیاجات ضروری در رفاه بودند . تذکر این نکته هم لازم است که در آن موقع بر خلاف وضعیات کنونی(۱۳۲۵خورشیدی) که مرکز کلیه امور تجارتی تهران است. مراکز تجارتی در درجه اول شهرستانهای تبریز . رشت . مشهد . همدان . شیراز کرمان . اصفهان . قزوین بود و سایر شهرستانها هم بسهم خود فعالیتی داشتند و بواسطه ثبات امور بازرگانی و اعتمادی که بین کلیه طبقات اعم از تجار و کسبه و مصرف کنندگان ایجاد شده بود کالاهای زیادی از روسیه و بغداد و هندوستان به تجار ایرانی واردمیشد و تجار بوعده چند ماه به کسبه میفروختند و کسبه هم به کشاورزان به وعده سرخرمن نسیه میدادند و همیشه انبارها و مغازه های تجار و کسبه از کالاهای ضروری مورد احتیاج عموم پر بود. تا بحدی که در جنگ بین المللی اولی با اینکه بواسطهٔ جنگ ورود کالا دچاروقفه شد موجودی اجناس بقدری بود که در سالهای اول و دوم تغییری در قیمت اجناس حاصل نشد و مردم در مضیقه نبودند در سال سوم تدریجاً کم بود کالا احساس شد قیمتها قدری بالارفت ولی بازهم از دو برابر تا دو برابر و نیم تجاوز نکرد.
تا اینکه در اواخر جنگ انقلاب روسیه که توام با شکست قطعی روسها در جنگ بود شروع شد و پس از یک سلسله کشمکش های طویل و دراز و جنگهای داخلی بالاخره دولت اشتراکی شوروی روی کار آمد و بواسطه خرابیها و ویرانیها و فرسودگی کشور روسیه و تغییر رژیم آنجا که سیستم اقتصادی آن با دنیای آزاد بکلی متباین بود دفعتاً قسمت اعظم تجارت خارجی ایران فلج شد باین طریق که روسیه شوروی نه کالایی داشت بما بفروشد و نه قوه خرید داشت که کالا های ایران را خریداری نماید چون راهی هم برای فروش بسایر بازارهای دنیا نداشتیم بحران اقتصادی عجیبی در شمال و شمال شرقی و غربی ایران ایجاد گردید که نظیر آن کمتر دیده شده است .
بطوری که قبلا اشاره شد قبل از جنگ بین المللی اول صدى شصت مجموع تجارت خارجی ایران با روسیه بود و با توجه بهمین نکته میتوان بدرجه بحران اقتصادی آنروزی پی برد زیرا وقتی که دفعتاً یک چنین رقم بزرک مبادلات تجارتی از بین برود معلوم است حال و روز مردم چه خواهد شد برای نمونه بی مورد نیست چند مثالی از قیمت کالاهای صادراتی ایران را در آن موقع متذکر شوم که قیمت کشمش معروف به سبزه که در آذربایجان و قزوین برای صدور بروسیه تهیه میکردند هر ۳۰۰ کیلو به ۸۰ ریال و پنبه مازندران هر ۳۰۰ کیلو به ۳۵۰ ریال رسید آنهم خریدار کلی نداشت .
بهمین جهت اغلب مزارع و تاکستانهای دهات از بین رفت از طرفی بعد از جنگ اول کالا های ایران در اروپا خریداران خوبی داشت و در قرارداد ۱۹۲۱ با دولت شوروی حق ترانزیت کالا های ایران از روسیه با روپا پیش بینی شده بود ولی دولت شوروی بمنظور اینکه کالاهای ایران را به ارز انترین قیمت خریداری نماید با عبور مال التجاره ایران بطور ترانزیتاشکال تراشی کرد بطوری که حمل کالا از راه روسیه با روپا میتوان گفت عملی نشد و هم اکنون هم عملی نیست و بعد از آنکه قرارداد تجارتی با دولت شوروی مبنی بر مبادله کالا بسته شد.
شرایط آن از حیث قیمت و مقدار کالا نوعی نبود که در اعاده بهبود حال کشاورزان مؤثر واقع شود و در نتیجه قوه خرید و قوه تولیدات در شمال و شمال شرقی و غربی ایران بحدی پائین آمد که بسیاری از کشاورزان متواتری شدند و بسیاری از املاک مزروعی خراب و بی بهره شد.
دولت ایران که مشغول اصلاحات بود برای نجات از آن بحران عظیم در صدد شد راه دیگری برای صدور کالاهای ایران پیدا کند آنهم مستلزم وقت و فرصت زیاد بود که خواه نخواه بایستی با صبر و حوصله پیشرفت نماید و نقشه این کار با تنظیم برنامه راه سازی و کشیدن راه آهن از شمال بجنوب و متصل کردن بدریای آزاد شروع و با موفقیت انجام شد .برای اینکه خط سیر صدور کالاهای ایران تغییر کند و بازارهای تازه برای مال التجاره های شمال ایران پیدا شود و مولدین کالا در ایران تشویق شوند از نظر ازدیاد صادرات و تعدیل واردات در همان وقت کارشناسان بدولت پیشنهاد نمودند خوب است قانونی وضع شود هر کس بخواهد از خارج کالا بایران واردنماید باید معادل آن از کالاهای تولیدی در ایران صادر کند و این پیشنهاد هم در یک ودو مقاله مفصل با ذکر دلائل در روزنامه حبل المتین کلکته که از مهمترین روزنامه های شرق بود انتشار یافت و مرحوم جلال الدین مؤید الاسلام مدیر آن نیز این فکر را تقویت کرده در چندین شماره از این پیشنهاد پشتیبانی نمود این پیشنهاد مورد تأیید حبل نهایی واقع شده وبعد از چندی قانون پایاپای و انحصار تجارت گذشت و دراثر اجرای آن طرز تازه ای در امور بازرگانی ایجاد شد و کم کم بازار کالاهای صادراتی رونقی گرفته و ترقی کرد و تولیدات هم افزایش یافت.
در آن موقع در اثر قرارداد ۱۹۲۱بین دولت ایران و شوروی روابط تجارتی برقرار شد و نمایندگان تجارتی شوروی که ازامتیازات نمایندگی سیاسی هم برخوردار بودند در مرکز و شهرستانها شعبات باز کردهدر معاملات با بازرگانان ایرانی رویه پیش گرفتند که در نتیجه به زبان عمومی منجر میشدزیرا نمایندگیهای شوروی همه جا حکم یک شخص واحد را داشته در واقع خریدار و فروشنده منحصر بفرد بودند ولی فروشندگان و خریداران ایرانی چون غیر محدود بودند در اثررقابت بین آنان همیشه کالاهای ایرانی به ارزان ترین قیمت و کالاهای شوروی بعد اکثرقیمت خرید و فروش میشد.
علاوه اغلب از نمایندگی ها درباره تجار ایرانی تبعیضاتی قائل شده و استفاده های سیاسی هم مینمودند برای جلوگیری از این دو عمل دولت ایران در صددشد در مقابل روسها شرکتی تشکیل دهد تا همانطور که یک مؤسسه روسی انحصار خریدو فروش را در دست دارد فقط یک شرکت ایرانی هم با روسها معامله نماید و شرکت مرکزی برای انجام این منظور تشکیل شد. ولی در عمل به معاملات دیگر دست اندازی کرده از جاهای دیگر هم اجناس مورد احتیاج عمومی را وارد مینمود و چون در اثر قانون انحصارتجارت صادرات ایران تکافوی کالاهای وارداتی را نمیداد طبعاً اجناس خارجه ترقی کردودر بازار با قیمتی که شرکت مرکزی میفروخت تفاوت پیدا کرد و از همین جا موضوع بازار سیاه بمیان آمد که بعداً در هر مورد بشدت جریان داشت و ادامه یافت………
ادامه دارد……
نویسنده:باقر شاهرودی
منبع نشریه اطاق تجارت شماره ۱۶ سال ۱۳۲۶ خورشیدی
گروه گزارش