“آژنگ نیوز”: یادگار فرهنگ ایرانی در تاجیکستان در قالب یک سنگ مزار قدیمی خاطره ایران گسترده تاریخی را زنده می سازد. در سفری که اخیراً به شهر دوشنبه داشتم سنگی در «آثارخانهٔ ملّی تاجیکستان» که تاریخ ۹۰۷ق داشت توجّهم را جلب کرد. وقتی پرسیدم گفتند سنگ مزاری است که در مست‌چاه در شمال تاجیکستان نزدیک خجند پیدا شده است. البته چون در شکل ظاهر و متن کتیبه با سایر سنگ مزارها تفاوت داشت شک کردم که واقعاً سنگ مزار باشد. در هر حال در طرف راست آن دو بیت از سعدی حک شده:
بهیچ یار مده خاطر و بهیچ دیار
که برّ و بحر فراخست [و] آدمی بسیا
گرت هزار بدیع الجمال پیش آید
بوبین [و] بگذر و خاطر بهیچکس مسپار
کتبه میرم ۹۰۷*
در بالای شعر سعدی هم آغاز بیتی از هفت‌پیکر نظامی حک شده و ناتمام رها شده است:
یادگاری کز آدمی[زادست/سخنست آن دگر همه بادست]
قطعه شعری دیگر هم یک قرن پیش از شعر سعدی بر این سنگ نقر شده و مخصوصاً بیت اوّلش احتمال سنگ مزار بودن آن را تضعیف می‌کند:
بر سری شاه‌راه بر سر سنگ
بنوشتم خطی چو در [و] گهر
سر «خود» را به قلب «خود» می‌گیر
پس بنه تو بپایِ «راه‌گذر»
گر جزینش برون نمی‌آری
دانک تاریخ آن بود در «خور»**
تاریخ تحریر این قطعه به حساب جمل سال ۸۰۶ است. امضای نویسندۀ آن را نتوانستم بخوانم. شاید با لفظ «کتبه» آغاز شده باشد. در میان امضا هم نام «محمد» به چشم می‌خورد.
در کنار دو بیت سعدی نیز نام دیگری حک شده که فقط دو کلمۀ اولش، یعنی «محمد بن …»، بر من معلوم شد.
*دوست گرامی آقای سید علی میرافضلی که رقم کاتب (کتبه میرم) را خواندند حدس می‌زنند این شخص همان میرم سیاه شاعر هزّال ربع اوّل قرن دهم باشد که به گفتهٔ سام میرزا به ماوراء‌النهر سفر کرده بود. ایشان تاریخ کتابت را ۹۰۱ یا ۹۱۰ می‌خوانند.
** با سپاس از دوستم سعید لیان برای یاری در قرائت شعر.
محمّد افشین‌وفایی