میرزا علی اکبر خان نقاش باشی ( مزین الدوله ) در بیستم ربیع الثانی سال ١٢۶٣ هجری قمری در نطنز کاشان بدنیا آمده است. قبل از آن که به اروپا برود با اقبال الدوله و صاحب اختیار که دو برادر بودند.همدرس و همبازی بوده و با آنان نسبت داشته است . در سن ۱۲ دوازده سالگی جزو اولین شاگردانی که در زمان ناصر الدین شاه قاجار بنا به پیشنهاد امین الدوله کاشانی برای تحصیل باروپا اعزام گردیدند و از جمله مهندس الممالک غفاری و مؤید الدوله گرانمایه و مشاور ا لملک محمودی بودند؛ بپاریس اعزام شد.
مزین الدوله در فرانسه پس از طی مدارس متوسطه و عالی داخل مدرسه هنرهای زیبا گردید و در این مدرسه موفق باخذ دیپلم شده و در صنعت نقاشی – مجسمه سازی – موسیقی صنعت تآتر و تهیه پیس تنها فرد ایرانی مطلع بود و در تمام دوره تحصیل بین دانش آموزان و دانشجویان همدوره خود حتی در ورزش شاگرد اول بوده است. پس از خاتمه تحصیلاتش نیز مدتی بمنظور تکمیل صنعت نقاشی در فرانسه ماند و نزد عالیترین و معروف – ترین نقاش فرانسه موسوم به «انگر Enger » بفرا گرفتن و تکمیل نقاشی پرداخت .
مزین الدوله بمحض مراجعت بایران و معرفی بحضور ناصر الدین شاه قاجار از طرف شخص شاه بعلت علاقه مفرطی که به فرا گرفتن زبان فرانسه و صنعت نقاشی داشت به معلمی و پیش خدمتی مخصوص انتخاب گردید و ضمناً مامور شد که در دارالفنون یعنی عالیترین دبیرستان آنزمان تدریس زبان فرانسه نموده و موسیقی با نوت و نقاشی را با اصول صحیح بعده ای از دانشجویان داوطلب تعلیم دهد و از جمله شاگردان نقاشی آن کلاس مرحوم کمال الملک غفارى ومصور الممالک میباشند.
در همین زمان ناصر الدین شاه مزین الدوله را مأمور نمود که در ایران برای نخستین بار تآتری با اصول صحیح و همانطور که در اروپا معمول بوده است دائر نماید و پیس هائیکه در آن تآتر بایستی نمایش داده شود بوسیله خود مزین الدوله ترجمه یا تهیه بشود که مشارالیه هم سالون دارالفنون را برای این منظور انتخاب نموده بود و ناصر الدین شاه نیز در شبهای نمایش شخصاً در محل مخصوص که برای معظم له تعیین شده بود حاضر میشد. بر حسب اظهارات خودِ مزین الدله شاه به تآترهای اخلاقی نهایت علاقه را داشت و از هر گونه کمک و مساعدت و تشویق کارکنان در این مورد فروگذار نمی کرد . و پس از چندی مزین الدوله را مأمور کرد که محل بزرگتر و مناسبتری برای تاتر در نظر گرفته ووسائل را از هر جهه فراهم نماید. با توضیحات بالا بایستی مزین الدوله را نخستین دبیرزبان فرانسه – موسیقی با نوت و نقاشی با اصول علمی و ایجاد کننده ناتر در ایران دانست. مزین الدوله در ادبیات زبان فرانسه بقدری متبحر بود که در فرانست او را ملقب به «دایره المعارف متحرک نموده بودند و ضمن عضویت در آکادمی فرانسه به اخذ نشان مخصوص آکادمی ( لژیون دو نور) مفتخر گردید. ودر مسافرتهای بعدی که با روپا کرد در کشور فرانسه بوی پیشنهاد شد که در آنجابماند تا از تحصیلات و اطلاعات و معلومات او استفاده نمایند ولی وی بعلت علاقه بکشور وعشق به میهنش این پیشنهاد را نپذیرفت. جراید فرانسه در آنزمان مقالاتی در خصوص شخصیت علمی این مرد دانشمند نوشتند.
مزین الدوله از کلیه کشورهای اروپا نشانهای درجه اول آن زمان را از سلاطین وقت دریافت نمود. از جمله نشان درجه ۱ لژیون دونور و برگ خرمای فرانسه از ناپلئون سوم و صلیب آبی از دو پلهلم امپراطور آلمان» و «سنت استانیسلاس از امپراطور روسیه و نشان در یکتور یا از پادشاه انگلستان و نشان درجه ۱ علمی از فرانسوا ژوژف پادشاه اطریش. ضمنا پادشاهان مزبور برای تجلیل از مقام علمی و فرهنگی وی از هر گونه محبت نسبت باین مرد دانشمند فرو گذار نکردند .
مزین الدوله بر حسب دستور ناصر الدین شاه مأمور ترجمه کتاب لغت فرانسه موسوم به دامان Diamant بفارسی شد و این دیکسیونر دارای پنجاه هزار لغت بود که پس از سی سال زحمت بالاخره در زمان سلطنت احمد شاه قاجار خاتمه یافت و چون در ایران بعلت فقر مالی موفق به چاپ آن نشدند بر حسب تقاضای سفیر فرانسه در ایران بفرانسه فرستاد شد که در همانجا چاپ و مورد استفاده مدرسه السنه زبانهای خارجه قرار گیرد و این کتاب لغت موسوم به مزین اللغه است .
ارتألیفات دیگر مشارالیه سه جلد کتاب ( لغت افعال فرانسه مکالمه) مخصوص تدریس زبان فرانسه است که در دارالفنون بوسیله مزین الدوله تدریس میشده است. و در آن موقع بهترین و سهل ترین متد تدریس بوده است. همچنین کتاب نوت موسیقی( کتابیست در تئوری موسیقی و شامل در سهائی است که مسیولومر رئیس مدرسه موزیک میداد و توسط مزین الدوله ترجمه شده )اولین دفعه در ایران وسیله مرحوم مزین الدوله نوشته شده است و تا آنزمان موسیقی بانت متداول و معمول نبوده است.
مزین الدوله پس از مرحوم ناصرالدین شاه بر حسب دستور مظفر الدین شاه چند سفر بار و به اروپا رفته و در مراجعت بیشتر وقت خود را به تهیه کتاب لغت مذکور مصروف نموده و در زمان احمد شاه بر حسب تقاضای رجال وقت بریاست کلاس ویژه شاه و برادرش محمد حسن میرزا ولیعهد تعیین گردید و در تمام دوره سلطنت احمد شاه به معلمی زبان فرانسه و ژنرال آجودانی شاه منصوب بوده و بقدری مورد احترام شاه بوده است که او را و در هر موقع پدر دانشمند خود مینامیده است . و نسبت به او احترام همیشه خاصی قائل بوده است .
پرده های نقاشی مرحوم مزین الدوله اکنون در موزه کاخ گلستان و سایر عمارات سلطنتی کاخ مزبور وجود دارد که امروز جزو پرده های نقاشی نفیس وذیقیمت بشمار میرود . این مرد دانشمند حداقل نیم قرن به فرهنگ ایران خدمت نموده و با تعلیم و تربیتی که بعهده داشت ثروت معنوی بزرگی برای کشور خود باقی گذاشت و اکثر رجال و دانشمندان بعدی در کلاس او تحصیل نموده و از تعالیم او بهره مند و برخوردار شده بودند .او در اوائل سلطنت احمد شاه قاجار نیز یکسال عهده دارریاست مدرسه علمیه که در آنزمان در اول خیابان شاه آباد واقع بوده است گردید.
تکمله:تاریخ فوت مزین الدوله در روز عید غدیر سال شمسی ۱۳۱۲ ( یکهزار وسیصد و دوازده ) در سن ۸۹ هشتاد و نه سالگی با سکته قلبی میباشد .
گروه تاریخ